Polska Wzdłuż Szosy: Obrzeża i okolice Iłży: Starosiedlice - Krzyżanowice

Ten spacer to propozycja przede wszystkim dla miłośników krzyży, kapliczek i, można by powiedzieć, dworów, gdyby nie to, że słabo je widać. Chodzenie po wsiach i polach, w idealnym spokoju przy świetnej pogodzie. Pogoda musi być, bo nie ma gdzie się schować.

Wyszłam z Iłży ul. Polną i szłam prosto do Starosiedlic. I już pierwsze spostrzeżenie - Chrystus u słupa, tak jak w Iłży przy cmentarzu. Raczej nie widziałam tego wcześniej, a tu już 2 razy.

Figura Chrystusa, 1874; ul. Polna

Krzyż, 1870, na początku Starosiedlic

STAROSIEDLICE

Dwór, k. XVIII, XIX w.

O początkach Starosiedlic wiadomo na pewno, że w XV w. należały do Starosiedlickich h. Habdank. We wsi znajdowały się łany kmiece, folwark rycerski i karczma.

Właściciele się zmieniali i nie jest łatwo ustalić, co było w jakim czasie. Około połowy XIX w. wieś znalazła się w posiadaniu Miklaszewskich, właścicieli dóbr klucza Pakosław.

Wg karty zabytku dwór powstał w 1802 (właściciel St. Rzuchowski), ale jest też podawany rok 1879, został przebudowany przez Miklaszewskich ok. 1860, a obecny wygląd zawdzięcza Kamieńskim (Kamińskim?).

Podczas wojny Niemcy prowadzili tu hodowlę koni na potrzeby wojska. Po wojnie, jak zwykle, urządzono PGR, przez jakiś czas mieściły się tu biblioteka i Koło Gospodyń Wiejskich. Obecnie jest to własność prywatna, szczelnie zasłonięta drzewami. Wg dipp.info.pl "Choć po niezbyt szczęśliwej odbudowie dwór w formach przypomina stojącą tu wcześniej siedzibę, to zatracił wartość historyczno-artystyczną.".

Zabytkowe są też murowana obora z pocz. XIX w. oraz stajnia i magazyn zbożowy z poł. XIX w. Nie zachowały się domy robotników folwarcznych po drugiej stronie drogi.


Dom, l. 20. XX w., krzyż!!!

Ten drewniany krzyż wbił mnie w ziemię! Ma napis z boku, ale nie dałam rady odczytać. Powiedziano mi, że może mieć ok. 150 lat. Takie rzeczy widuje się w skansenach, a ten stoi tu, gdzie go postawiono. Historia, wyobraźnia działa...

Krzyż nie jest w najlepszym stanie, ale najważniejsze, że jest autentyczny.

To centrum wsi. Chciałam odbić do Krzyżanowic, a potem wrócić i iść do Pakosławia. Cofnęłam się do dworu i za nim skręciłam w lewo, za ogrodzeniem. Z dala widać już było kościół w Krzyżanowicach.

Droga ze Starosiedlic do Krzyżanowic

KRZYŻANOWICE

Kościół św. Józefa Oblubieńca NMP, 1936, dzwonnica, XVIII w., 1891

To czwarty kościół w tym miejscu. Wiadomo, że drewniany stał tu już w 1440.

Warto czytać tablice!

Z trzech XIX-wiecznych młynów do 2. wojny światowej pracowały dwa: "Bujak" J. Karbowiaka i młyn Radzimowskiego w Jedlance.

polskiezabytki.pl

Z cmentarza przykościelnego zachował się 1 nagrobek. W pobliżu stoi plebania z 1893.

Za chwilę kolejny szok - krzyż na rozdrożu. Forma dziwna, myślałam, że może nowy...

Najstarszy krzyż przydrożny, jaki widziałam!

Barokowe figury Piety i św. Floriana, 1706

Ślady przeszłości zachowane na cokole:

Właścicielami wsi od XV aż do 2. połowy XVII w. byli Krzyżanowscy. Wtedy to w drodze ożenku z Krzyżanowską, właścicielem (części?) dóbr został Jan Stanisław Doleżka.

polskiezabytki.pl

I kolejne spostrzeżenie. Chyba tylko w tych okolicach jest tyle piet na krzyżach przydrożnych. Właściwie to nie przypominam sobie, żebym gdzieś na wsi spotkała ten motyw.

Tą znalazłam przypadkowo, inną widziałam w Pastwiskach (sama figura), jadąc busem do Starachowic, jeszcze jedną znalazłam już w domu, w Nietulisku Fabrycznym.

Wyszłam na główną drogę obejrzeć dwór, co, jak widać, niespecjalnie mi wyszło. Widziałam go z autobusu, bo byłam wyżej. To obecnie DPS, więc wejść się raczej nie da (w Toporowie wyleciałam).

Dwór, 1801, 2 poł. XIX w.

Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1359 r. Jej lokacji na prawie magdeburskim dokonał zapewne pierwszy właściciel, Zbigniew Oleśnicki, łowczy krakowski. (...) W 1773 r. Krzyżanowice nabył Roch Romer, starosta radomski, zaś po jego śmierci w 1806 r. dobra przeszły w ręce Kajetana Dobrzyńskiego [jego zięcia] (...)

Dwór i budynki gospodarcze zostały częściowo zniszczone podczas 1. wojny światowej (...) Ostatnim przedwojennym właścicielem dworu był Zygmunt Chrzanowski. (...) W dworze założono Uniwersytet Ludowy [szkoła rolnicza], który zlikwidowano już w 1947 r. Z gruntów majątku wydzielono także hektar ziemi pod nowozałożony cmentarz. (...) w dworku mieścił się Dom Pomocy Społecznej, który opuszczono po wybudowaniu dla pensjonariuszy nowych pawilonów. W 2010 r. dwór przeszedł w posiadanie gminy Iłża, która w budynku miała urządzić filię Muzeum Regionalnego.

polskiezabytki.pl

Zachowała się tablica erekcyjna z 1801 z herbem Junosza Rocha Romera.

Figura św. Floriana jest przy ogrodzeniu. O Kajetanie Dobrzyńskim znalazłam jeszcze informację o tym, że w 1815 odrestaurował kościół, który w 1936 spłonął.

Figura św. Floriana, 1845

W pobliżu stoi też krzyż z 1918 z napisem:

NA PAMIĄTKĘ ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI OJCZYZNY

DN. 11. XI. 1918/29 R

Teraz już wiem, że należało jeszcze iść na cmentarz. Zrobię to następnym razem.

Wróciłam do Starosiedlic tą samą drogą. Przeszłam do końca wsi, skręciłam w lewo i poszłam dalej w kierunku Pakosławia.

PAKOSŁAW

Chrzest Pana Jezusa, XVIII w., 1864, po renowacji w 2022

W planach była tylko ta kapliczka. Na więcej już nie miałam siły, bo był straszny upał, poza tym temat był niedopracowany i nie wiedziałabym, na co zwrócić uwagę.

W karcie zabytku podany jest rok 1864 i adres Starosiedlice, ale to chyba tylko formalnie, bo wszędzie jest mowa o Pakosławiu.

To wyjątkowy, zabytkowy obiekt, który powstał między 1700 a 1799 rokiem, najstarszy tego typu w regionie radomskim. (...) Kapliczka posiada szczególne walory naukowe, historyczne i artystyczne. (...) W tym rejonie jest to jedyna kapliczka pochodzenia toskańskiego (...)

powiatradomski.pl

Spędziłam fantastyczny dzień. Trasa jest ciekawa i idealnie nadaje się na spacery. Też na rower, ponieważ teren jest płaski, a ruch na drogach mały.

Dwór w Starosiedlicach

https://zabytek.pl/pl/obiekty/zespol-dworsko-folwarczn-863312

https://dipp.info.pl/baza-dipp/mazowieckie/powiat-radomski/gmina-ilza/dwor-starosiedlice

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich

Dwór w Krzyżanowicach

https://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/3875/Krzyzanowice/

https://www.dwory.cal24.pl/podstrony/krzyzanowice.php?wojew=mazowieckie

https://zabytek.pl/pl/obiekty/krzyzanowice-kosciol-par-pw-wszystkich-swietych

https://www.powiatradomski.pl/blog/aktualnosci/wyjatkowa-kapliczka-w-pakoslawiu-zostala-odrestaurowana/

https://edziennik.mazowieckie.pl/WDU_W/2023/4997/oryginal/akt.pdf