Falenica została włączona do Warszawy dopiero w 1951 i jest to bardzo zauważalne. Ma znacznie dłuższą historię i zachowała do dziś klimat dawnego letniska.
Falenica (Chwalenice) po raz pierwszy pojawia się w źródłach w 1405 jako wieś szlachecka. W 1888 tereny te nabył Jakub Karol Hanneman i rozpoczął parcelację z zamiarem utworzenia letniska. W 1925 Falenica otrzymała prawa miejskie. Po wojnie do opuszczonych domów zaczęła wprowadzać się ludność napływowa, m.in. z Warszawy, a świdermajery, teraz domy komunalne, zaczęły niszczeć. Na terenach pożydowskich powstały nowe osiedla.
Tyle w skrócie. Znacznie więcej można się dowiedzieć z tablic informacyjnych i głównie z nich tu korzystam.
PO WSCHODNIEJ STRONIE TORÓW
 |
| Dworzec Kolei Nadwiślańskiej (1-szy dworzec stacji Falenica), ok. 1900 (zdj. z 27.05.17) |
Kolej Nadwiślańska (Nadwiślańska Żelazna Droga) powstała w latach 1874-77 i wiodła z Mławy do Kowla. Jej fundatorem był Leopold Stanisław Kronenberg, działacz gospodarczy i bankier, założyciel Szkoły Handlowej w Warszawie.
Po 1917 w budynku dworca mieściły się mieszkania dla zawiadowcy stacji i dyżurnego ruchu.
Od 1994 dworzec figuruje w rejestrze zabytków. Niestety, stoi opuszczony. Od 2017 zmieniło się tylko to, że okna zabito dyktą i zniknęły czerwone drzwi. A przecież mogłoby się w nim mieścić muzeum, informacja turystyczna itp., trudno sobie wyobrazić dogodniejsze miejsce...
 |
| Zdj. z 27.05.17 |
W ogródku przy "Kinokawiarni" odbywają się koncerty i kino letnie.
 |
| Dworzec, 1917 |
 |
| D. łaźnia, 1917, do l. 90 XX w. szalet |
W budynku łaźni mieści się pizzeria "Pendolino".
Idąc dalej ul. Patriotów dochodzi się do Kłodzkiej, a po chwili do synagogi. Takiego zdjęcia jak to poniżej, z 2017, już nie da się zrobić, bo na działce stoi dom.
 |
| Synagoga, 1938; ul. Bambusowa 9 |
Kilka słów o synagodze ze strony sztetl.org.pl:
Starania o wybudowanie nowej synagogi gmina rozpoczęła w 1932 r. Otrzymała wtedy w darowiźnie działkę nr 12 (...) od Michela Mendelsohna z Warszawy. (...) W umowie (...) postawił warunki: w synagodze miała działać również szkoła dla dzieci wyznania mojżeszowego, nazwana jego imieniem, obejmująca przedmioty świeckie; uczniowie mieli ubierać się na sposób europejski i być krótko ostrzyżeni. Darczyńca zastrzegł sobie, że dzień jego pogrzebu powinien być wolny od nauki, a wszystkie dzieci i nauczyciele mają wziąć w nim udział. W każdą rocznicę jego śmierci w synagodze miały się odbywać nabożeństwo w jego intencji.
W czasie wojny w synagodze zbierano się, aby zapłacić ogromną kontrybucję nałożoną na Żydów, (...) wydawano posiłki dla ponad 500 żydowskich dzieci (...), urządzono szpital dla chorych na tyfus.
W 1944 r. budynek został uszkodzony. W latach 50. XX w. użytkowany był przez Warszawską Spółdzielnię Spożywców „Społem”. (...) Po 1989 r. budynek przeznaczono na mieszkania lokatorskie.I o falenickich Żydach, z tej samej strony:
Żydzi zaczęli osiedlać się we wsi Falenica w drugiej połowie XIX wieku. W tym czasie założyciel Falenicy, Karol Hanneman, parcelował swoje grunty w pobliżu linii kolejowej, co stworzyło warunki sprzyjające osadnictwu. (...) Osiedlali się przede wszystkim po wschodniej stronie torów. (...) W 1936 r. w Falenicy żyło 5300 Żydów, co stanowiło 66% ogółu mieszkańców. (...) Żydowska część Falenicy składała się przede wszystkim z budynków drewnianych. Wybuchały pożary, a ostatni miał miejsce podczas bitwy wojsk polskich z nacierającymi Niemcami 19 września 1939 roku. Spaliła się wówczas cała ulica Handlowa [ob. Walcownicza] – główna arteria żydowskiej Falenicy. W październiku 1940 r. Niemcy utworzyli getto (...)
Ze wspomnień Jerzego Kasprzyckiego (tustolica.pl) wyłania się bardzo konserwatywny żydowski świat.
W pobliżu, przy ul. Kłodzkiej 12/14 mieściła się mykwa. Do 1963 działała tam łaźnia publiczna, a w l. 80. XX w. - piekarnia. Budynek zburzono w 2017. Trudno powiedzieć po co, skoro do dzisiaj jest pusty plac...
 |
| Elektrownia gminna, 1931; Patriotów/ Gruntowa 2 |
Elektrownia Falenicka powstała na działce podarowanej przez właściciela dóbr i założyciela Falenicy Jakuba Karola Hannemana. (...) obsługiwać miała całą Gminę Letnisko Falenica. (...)
Będąc największą elektrownią zrealizowaną na prawym brzegu Wisły, po wyzwoleniu Pragi zaopatrywała także jej centrum. Po odbudowaniu elektrowni na Powiślu, Elektrownię Falenicką zamknięto ze względów ekonomicznych.
Od 2016 figuruje w rejestrze zabytków.
 |
| Willa "Bajka", ok. 1900; ul. Lokalna 57/59 |
Mieściła żydowski ośrodek pomocy społecznej "Medena". Dyrektorem był tam pan Grunbaum (...) Inna wersja mówi o tym, że willa "Bajka" należała do Władysława Bąka, przedwojennego pracownika firmy wydawniczej Arcta. Bąk nie miał dzieci i przepisał majątek kuzynowi, zakonnikowi. Z czasem willa stała się własnością karmelitów bosych. Po wojnie dom został przejęty przez państwo i przekształcony w dom komunalny.
tustolica.pl
Willa jest obecnie w remoncie.
Dziwne tylko, że na stronie sztetl.org.pl nie ma nic na jej temat. Jest tylko informacja o nieistniejącym Sanatorium Dziecięcym im. W. Medema na Lokalnej 51. Właściwie to już Miedzeszyn, na granicy z Falenicą.
 |
| Willa "Bajka" |
 |
| Ul. Przełęczy 65/ Lokalna |
 |
| Furtka nieistniejącej willi "Feiner"; ul. Techniczna |
O willi właściwie nic nie wiadomo na pewno, różnią się wspomnienia mieszkańców. Na stronie gazetawawerska.pl są chyba najbardziej wiarygodne informacje, bo potwierdzone przez krewnego:
Na mapie wojskowej z 1931 r. figurują w tym miejscu dwa domy, zapewne zbudowane w latach 20. XX w. (...) stała tu kiedyś
willa pana Feinera, który jak twierdził w 2018 r. jego krewny w Izraelu,
miał nieco dalej tartak na ul. Przełęczy (...) Ów krewny (...) nie jest obecnie
w stanie dostarczyć nam informacji jakie były losy pana Feinera (...)
 |
| Kościół Najświętszego Serca PJ, 1961 |
 |
| Mozaika z 2001 w stylu bizantyńskim |
 |
| Ul. Bartoszycka 13 |
 |
| Willa Chai i Arona Erlichów; ul. Podkowy 10 |
Dom na Podkowy 10 jest nieco oddalony od centrum i jest to jedyny dom tego typu, jaki widziałam w Falenicy. Podczas wojny znajdował się poza gettem. Szczegółowe informacje znalazłam na stronie domynalinii.wordpress.com.
PO ZACHODNIEJ STRONIE TORÓW
Ul. Młoda była jedną z pierwszych ulic w Willach Falenickich (powstały w 1894 i dały początek Falenicy w obecnej lokalizacji) i główną ulicą handlową po zachodniej stronie torów. Na tablicy informacyjnej opisano najważniejsze obiekty. I nawet jeśli nie przypominają do końca tych ze zdjęć, to jednak zawsze warto mieć świadomość, na co się patrzy. No i dobrze, że w ogóle się zachowały.
 |
| Dom Mojsieja Srebrnika (na parterze mieścił się sklep kolonialny); ul. Młoda 26 |
Jest to bardzo ciekawy budynek o fasadzie wykonanej z cegły czerwonej i białej oraz z interesującym detalem. Elewacja pomalowana kilka lat temu (2015 r.) niekorzystnie zmieniła jego wygląd.
Od 2012 budynek figuruje w GEZ.
 |
| Dom drewniany, obmurowany; ul. Młoda 12 |
Dom ten wybudował właściciel jednej z falenickich restauracji. W części obecnie opuszczonej po II wojnie światowej mieszkała i prowadziła małą jadłodajnię właścicielka "Kasztelanki" (restauracji usytuowanej po przeciwnej stronie ulicy, którą jej odebrano w okresie powojennym). Potem działał tam zakład fryzjerski. Od kilku lat część ta jest niezamieszkała.
 |
| Dworzec kolejki wąskotorowej Jabłonowskiej (Jabłonna - Karczew), 1913; ul. Obszarowa 1 |
W 1952 zlikwidowano odcinek z Pragi do Otwocka. Dworzec został wpisany do GEZ w 2012.
W pobliżu skrzyżowania ul. Obszarowej z Młodą znajdowała się wieża ciśnień. Rozebrano ją w l. 50. XX w. Zachował się ślad po fundamentach i "kocie łby".
Poniżej najbardziej urokliwy wg mnie zakątek Falenicy.
 |
| Ul. Włókiennicza/ Popradzka |
 |
| Ul. Włókiennicza 33/ Popradzka |
 |
| Ul. Włókiennicza 35/ Popradzka |
 |
| Willa "Sapieżanka", 1891; ul. Bysławska 99/ Patriotów |
Willa "Sapieżanka" wzniesiona została przed 1891 r. w stylu budownictwa letniskowego, określanego mianem świdermajer. Stanowi jeden z nielicznych tak dobrze zachowanych przykładów obiektu związanego z przedwojenną, letniskową działalnością miejscowości. (...) Willa "Sapieżanka" do wybuchu II wojny światowej pełniła funkcje mieszkalne. W przybudówce od strony Patriotów mieścił się skład apteczny. Na posesji stały trzy domy (...). W roku 1951 nieruchomość została upaństwowiona. W części murowanej umieszczono księgarnię, następnie zakład naprawy sprzętu AGD, w części pomieszczeń budynku drewnianego funkcjonował zakład fryzjerski, a na pietrze znajdowały się mieszkania lokatorskie. Właściciele odzyskali nieruchomość i przeprowadzili (...) remont obiektu.
Od 2002 willa jest w rejestrze zabytków. Widać ją tylko od strony ul. Bysławskiej, ale znalazłam 1 zdjęcie.
Willa "Czarnuszka" spłonęła w sierpniu 2020, ale absolutnie nie można jej pominąć. Jej historię opisała w 2019 gazetawawerska.pl:
Przed wojną stała na posesji Chaima Frydmana, do którego należała również sąsiednia Willa Andrzejówka. Właściciel ten był uważany za jednego z bogatszych obywateli Falenicy, a jego własności obejmowały tereny pomiędzy obecnymi ulicami Jagienki a Małowiejską. Frydman posiadał skład drzewa (...) oraz wynajmował letnikom domki i pokoje. W latach 1928-32 Chaim Frydman zasiadał w zarządzie gminy Letnisko-Falenica. Jego syn jeszcze przed wojną wyjechał do Palestyny, gdzie przez pewien czas był policjantem. Wrócił jednak do Falenicy w 1938 r., aby rok później zginąć (...). Po śmierci starego Frydmana, dom przeszedł na własność jego córki Gildy Goldstein, oraz jej męża Barucha Goldsteina. Oboje przeżyli okupację ukrywając się w okolicy ul. Wileńskiej na Pradze. W 1946 (48?) całą rodziną wyjechali do Izraela (...).
Willa Czarnuszka służyła przed wojną letnikom. W czasie okupacji znajdowała się w niej „Kawiarnia artystów”. W zbudowanym w 1922 r. na terenie posesji niewielkim domku kwaterowali przez pewien czas żołnierze wermachtu. (...) Po wojnie w Willi znajdowała się siedziba komunistycznej organizacji młodzieżowej (...). prawowitym spadkobiercom udało się w 2007 r. wznowić sprawę o odzyskanie rodzinnej własności (...) od 2010 r. właścicielką domu jest mieszkająca w Hajfie i urodzona po wojnie wnuczka Chaima Frydmana – Kami.
Zdjęcia są z 27.05.17. Przykro dzisiaj patrzeć na zgliszcza najpiękniejszej chyba willi w Falenicy...
 |
| Willa "Czarnuszka" Chaima Frydmana, 1922; ul. Patriotów 67/69 |
 |
| Willa "Czarnuszka" |
 |
| Willa "Czarnuszka" |
 |
| D. dom starców "Ezra", 1937; ul. Patriotów 77 |
Po 1940 w budynku utworzono posterunek Policji Polskiej Generalnego Gubernatorstwa, następnie niemiecki dom żołnierza "Soldatenheim", a od 1944 kolejno mieściły się tam komórki NKWD, PZPR, poczta i biura. Dom jest w GEZ.
Obecnie trwa remont. Znalazłam zdjęcie domu z drugiej strony.
Warto przejść dalej ul. Patriotów i wrócić do Bysławskiej ul. Derkaczy. Przy Derkaczy 79, na skrzyżowaniu z Halną, widać piękną, drewnianą willę z 1910, a na skrzyżowaniu z Prasową - kolejną (Brodnicka 44). Przy Halnej 32 znajdował się sierociniec "Pomoc Dziecka - Nasz Ul" i sanatorium dla chorych na gruźlicę młodych Żydów (ob. szkoła). Ale to już Miedzeszyn.
 |
| Kapliczka upamiętniająca epidemię tyfusu w 1917 / podziękowanie za powrót mieszkańców Falenicy z I wojny światowej?; ul. Bysławska, przy pętli autobusowej |
 |
| Pałacyk "Mon Plaisir", 1938, wybudowany przez Tadeusza Karszo-Siedlewskiego (senatora i przemysłowca) dla tancerki Olgi Sławskiej; ul. Zatrzebie 1/ Bysławska |
Podczas okupacji w pałacyku mieszkał przez jakiś czas gubernator dystryktu warszawskiego Ludwig Fischer, a po wojnie swoją siedzibę miało UB.
Przy ul. Bysławskiej 75 przed wojną działał tartak parowy "Ruben Najwer i Syn", w którym produkowano deski do budowy domów. Szkolono też młodych Żydów mających wyjechać do Palestyny do pracy w kibucach. W 1941 urządzono tam obóz pracy przymusowej. Pracownicy i właściciele zostali zamordowani w 1943. Obok tartaku do ok. 1936 znajdowała się cegielnia Hannemana "Sylikat".
Jak widać - a przecież pokazałam tylko część - Falenica to miejsce z historią, do tego pięknie położone wśród lasów. Zdecydowanie warte odwiedzenia!
http://gazetawawerska.pl/2019/10/03/willa-czarnuszka/
https://tustolica.pl/zabytkowa-willa-odzyskuje-blask_71576
https://tustolica.pl/tajemnica-willi-feiner-w-falenicy_70076
http://gazetawawerska.pl/2020/12/29/o-villi-feiner/
https://domynalinii.wordpress.com/2020/10/14/willa-chai-i-arona-erlichow/
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz