Jadów

Jadów to niegdyś miasto, a obecnie wieś, z bogatą przeszłością. Znaleźć tu można rzadko spotykany na Mazowszu cmentarz szkocki, żydowski, dawny rynek z ciekawym pomnikiem, dwór, folwark i sanktuarium o oryginalnej architekturze. Do tego legendarne, i naprawdę bardzo dobre!, Lody z Jadowa.

Do Jadowa można dojechać z Warszawy busem z Dworca Wileńskiego, ale ja wolałam pociągiem do Urli i przejść ok. 4 km przez Nowy Jadów. Wracałam przez Borzymy.

Idąc ul. Kościuszki doszłam do Głowackiego. Wydaje mi się, że drewnianych domów zachowało się w Jadowie i okolicach stosunkowo dużo i są naprawdę imponujące. Niektóre mają piękne okiennice.

Ul. Głowackiego 5

 

Jadów był dawniej wsią książąt mazowieckich, wzmiankowaną już w latach 1414–1425. W 1823 r. dzięki hrabiom Zamoyskim powstała tu fabryka sukna, papieru i perkalików. W tym samym roku Jadów uzyskał prawa miejskie (utracił je w roku 1868). Z tego czasu zachował się obszerny, czworoboczny rynek, otoczony murowaną zabudową z końca XIX i początku XX w.

 

                                                                                                mazowsze.szlaki.pttk.pl

 

Zwiedzanie zaczęłam od kościoła, bo był akurat otwarty. Zdążyłam przed mszą.

 

Kościół pw. Znalezienia Krzyża Św., 1886

XVIII-wieczne balustrady i prospekt organowy sprowadzone ze Śląska

Kościół ufundował hr. Zdzisław Zamoyski.

Zbudowany został na miejscu dawnych (kościół parafialny założony tu został w 1473 r. przez księcia mazowieckiego Kazimierza, od 1475 r. biskupa mazowieckiego, a pierwszy kościół postawiony w latach 1414–1425 z fundacji księcia mazowieckiego Bolesława V) drewnianych konstrukcji (...)      według projektu architekta Józefa Piusa Dziekońskiego.

                                       mazowsze.szlaki.pttk.pl

W 2013 został podniesiony do rangi sanktuarium "Świętego Krzyża".

 

Ul. 11 Listopada poszłam na cmentarz. Powstał na początku XIX w. i - jak każdy stary cmentarz - pełen jest historii. 

Brama została wybudowana w 1900, mur - w latach 60. XX w.

Kaplica, k. XIX w.

Nagrobki hr. Zdzisława i Józefa Zamoyskich, właścicieli Jadowa

Leon Bokiewicz - lekarz w majątku Zamoyskich, autor "Opisu powiatu radzymińskiego" z 1872; Antoni Komorowski - dzierżawca Jadowa

Dr Ludwik Wiśniewski - zał. szpitala, współorganizator OSP, poseł na sejm

Władysław Białobrzeski - członek POW

ŚP

WŁADYSŁAW 

BIAŁOBRZESKI

UR D. 7 MARCA 1893 R.

POLEGŁ D. 12 LISTOPADA

1918 R. W JADOWIE

OD KULI NIEMIECKIEJ

W CHWILI ODZYSKIWANIA

PRZEZ POLAKÓW

WOLNOŚCI OJCZYZNY

CZEŚĆ BOHATEROWI!

Wróciłam na rynek, czyli pl. Gustawa Dreszera (tu się urodził). Oprócz pomnika generała, w parku znajduje się obelisk upamiętniający wydarzenia z 1932. O co chodziło?

Podstawą gospodarki Jadowa jest wówczas handel. Tutejsze cotygodniowe targi przyciągają nawet kilka tysięcy kupujących i sprzedających chłopów. (...) Tymczasem kryzys powoduje konieczność zwiększenia opłat targowych. Wówczas takie opłaty uiszczało się już na rogatkach miasteczka. (...) Podniesienie opłat na targu w Jadowie wywołało oburzenie chłopów.

(...) konflikt narasta także z innych powodów. Rada Gminy Jadów wydzierżawiła targowisko i prawo do pobierania rogatkowego miejscowych Żydom. (...) jeden z jadowskich radnych oskarża kupca żydowskiego o próbę korupcji oraz innych radnych o przyjęcie „prezentów” (...) W dniu targowym 11 lipca 1932 roku setki chłopów gromadzą się przed wjazdem do miasteczka. Wypędzają z rogatek Żydów pobierających opłaty i wjeżdżają na targ. 

(...) Zamieszki objęły cały Jadów. (...) Tłum zaatakował szpalery policyjne. Oberwało się także tutejszym Żydom. (...) policja przystępuje do pacyfikacji zamieszek. Początkowo salwa skierowana jest w górę. Kolejne wystrzelone są w tłum. 

(...) W lipcu 1952 roku w centrum Jadowa zorganizowano pompatyczne uroczystości odsłonięcia obelisku upamiętniającego wydarzenia „krwawego targu”. Historię tragicznych wydarzeń przedstawiono wówczas w wygodny dla komunistów sposób.                                                      

                                                                                                                       fakty-wwl.pl

Obelisk upamiętniający chłopów poległych w starciu z policją w 1932; pl. G. Dreszera

Z rynku jest już bardzo blisko do dworu. Wejście na teren znajduje się od ul. Jana Pawła II.

 

Niedaleko rzeczki, bardzo blisko stawów, znajduje się dwór Kotarbińskich, właścicieli tego majątku do 1945 r. Dwór zachowuje swój wygląd od przebudowy w 1860 r. Z wyglądu jest to typowy, parterowy budynek, jakich sporo na Mazowszu. Towarzyszyły mu zabudowania gospodarcze i przydworski park. Do roku 1944 w dworze mieszkał malarz i poeta Miłosz Kotarbiński z żoną Ewą (...)

 

                                                                                                         mazowsze.szlaki.pttk.pl

 

W 1945 majątek został znacjonalizowany i utworzono w nim Państwowe Gospodarstwo Rybackie, a po jego likwidacji stał się własnością Agencji Nieruchomości Rolnych. Obecnie jest w rękach prywatnych.

 

Dwór Kotarbińskich, ok. 1860; ul. dr Ludwika Wiśniewskiego

Oficyna (dom służby)

Spichlerz i obora

D. dom p. Wiśniewskich; ul. Jana Pawła II 18

 

Ul. Jana Pawła II, przy której stoi powyższy krzyż, a następnie Polskiego Października, doszłam do drogi 636 i skręciłam w lewo, w kierunku zachodnim. Nie mogąc znaleźć cmentarza szkockiego, poszłam na żydowski, namierzony już wcześniej. Idąc z Jadowa, dochodzi się do niego dość szybko. Jest po lewej stronie, a wejście jest oznaczone Gwiazdą Dawida.

Cmentarz żydowski został założony ok. 1850.

Informacje o obecności Żydów w Jadowie pochodzą już z końca XVII wieku. Pierwsza wzmianka o Żydach zamieszkujących miejscowość pochodzi natomiast z lat 60. XVIII wieku. Miejscowi Żydzi zajmowali się wówczas lichwą, dzierżawą karczem oraz drobnym handlem.

Gmina żydowska założona została najprawdopodobniej w XIX wieku. W latach 1830–1860 w miejscowości działała fabryka tałesów. W 1885 r. zakończono budowę synagogi. Ok. 1890 r. powstał nowy bet midrasz [synagoga ze specjalnym pomieszczeniem przeznaczonym do studiów talmudycznych dla chłopców i dorosłych mężczyzn]. (...) W 1897 r. Jadów zamieszkiwało 1272 Żydów na 1797 wszystkich mieszkańców.

W 1921 r. miejscowość zamieszkiwało ok. 1,5 tys. Żydów, co stanowiło 75% wszystkich ogółu ludności.

                                                                                                                        sztetl.org.pl

Niestety, nie starczyło mi już czasu na dokładne obejście całego cmentarza, ale najważniejsze zobaczyłam. 

Symboliczny nagrobek Sary Litwak

PAMIĘCI

SARY LITWAK

Z D. CHRYNOWICKIEJ

UR. 12.03.1915 R.

ZM. 06.06.2011 R.

CAŁE ŻYCIE TĘSKNIŁA

 ZA 

POLSKĄ I JADOWEM

Miejsce po zbiorowym grobie ok. 600 Żydów zamordowanych podczas likwidacji getta w 1942

2 zniszczone symboliczne grobowce

Berta i Rubin Berensztejn. Na pamięć moim rodzicom, zamordowanym przez hitlerowców w 1942 roku

Cmentarz szkocki powstał w XIX w. i był cmentarzem katolickim. Na nim mi zależało najbardziej, nie mogłam odpuścić.

Nie znalazłam go przy pierwszym podejściu, bo zdawało mi się, że jest bliżej, a mając w pamięci film z 2019 i obraz cmentarza zarośniętego krzakami, zwątpiłam w to, czy w ogóle go znajdę. Okazało się, że był kawałek dalej, jest teraz łatwo dostępny i nie można go przegapić, bo przy wejściu stoi tablica informacyjna.

Mogiła Katarzyny z Carviów Hay

Nagrobek Waltera Govenlocka

 Ś.P.

WALTER GOVENLOCK

PRZEŻYWSZY LAT 86,

U WSZYSTKICH SZANOWANY,

ZMARŁ D. 27 MAJA 1881 R.

PORUCZAJĄC SWĄ DUSZĘ BOGU. 

Do krypty grobowca Katarzyny z Carviów Hay kilkadziesiąt lat temu można było wejść, znajdowały się tam podobno portrety trumienne. Nagrobek Waltera Govenlocka został skradziony.

Znalazłam film Szkocki wieczór w Jadowie - cmentarz szkockich osadników - 24.07.2021. Wygląda na to, że wraca tam życie, jakkolwiek dziwnie by to nie zabrzmiało.

I powrót na rynek ul. Poniatowskiego.

Ul. Poniatowskiego 34 i 36

Dom z datą 1892; ul. 11 Listopada/ pl. G. Dreszera

Ul. Jana Pawła II 3 i 5

Poszłam jeszcze ul. Jana Pawła II w przeciwnym kierunku. Rzeczka Osownica, malowniczo zarośnięty drewniak, i kamienny krzyż na rozwidleniu dróg prowadzących na Wójty i Borki.

Kamienny krzyż z 1922; ul. Jana Pawła II

 BOŻE

 BŁOGOSŁAW

 NAM 

1922 R.

Na koniec ciekawostka dotycząca nazwy wsi. W XV w., za czasów książąt mazowieckich, były to Jady.

(...) nazwa Jady wzięła się od jadowitych węży występujących w okolicznych lasach. Nim otrzymała ostateczną nazwę Jadów, nazywano ją jeszcze Jadowo.

                                                                                                          dworypogranicza.pl

01.01.23

Jadów odzyskał prawa miejskie.

http://dworypogranicza.pl/index.php/dwory/347-jadow 

https://mazowsze.szlaki.pttk.pl/844-pttk-mazowsze-zespol-dworski 

https://gmina.jadow.az.pl/302,dla-turysty 

Krwawy targ. Co wydarzyło się w Jadowie w 1932 roku? 

Historyczny TŁUSZCZ - Idąc cmentarną aleją... w Jadowie 

Historyczny TŁUSZCZ - Doktor Judym z Jadowa   o dr L. Wiśniewskim

Sekrety Mazowsza: Ocalanie od zapomnienia – nieznana historia Szkotów na Mazowszu (Jadów, Żyrardów) 

https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/j/807-jadow/114-cmentarze/14306-cmentarz-zydowski-w-jadowie