Brwinów

Pierwszym zabytkiem Brwinowa, jaki zobaczyłam była kaplica Marylskich, dawna kaplica dworska. Wracałam ul. Powstańców Warszawy z Moszny-Wsi i Koszajca i akurat przechodziłam koło cmentarza. Jeździłam potem jeszcze kilka razy, nawet po pracy, żeby posiedzieć w parku. Lubię to miasto, na szczęście z Warszawy mam blisko.

Cmentarz został założony w 1819.

Kaplica (d. dworska) Marylskich, poł. XVIII w., przeniesiona z Książenic w 1857

 Tablica fundacyjna

 

 Nędzny przechodniu, ziemi prochu! za tym progiem

 Tu wspomnij na swój koniec i kórz się przed Bogiem

 Nie mijaj bez westchnienia, wspomóż nas modłami

 A i za Tobą westchną, jak się złączysz z nami

Przy wejściu do kaplicy znajduje się płyta nagrobna Piotra Marylskiego, Radcy Księstwa Warszawskiego, kapitana wojsk Kościuszki w 1794, radcy stanu pow. sochaczewskiego, marszałka sejmiku błońskiego, zm. 20 VI 1829.

Epitafia członków rodziny są wewnątrz.

Oprócz kaplicy, która jest jednym z najcenniejszych zabytków Brwinowa, na cmentarzu warto też poszukać grobów Stanisława Wilhelma Lilpopa (1863-1930), przemysłowca i jednego z założycieli miasta-ogrodu Podkowa Leśna, Jarosława Iwaszkiewicza (1894-1980) oraz Wacława Kowalskiego ("Sami swoi").

Kwatera żołnierzy niemieckich i rosyjskich z I w. św.

Pochowano tu również uczestników powstań, 2 wojen światowych, wojny z 1920, powstańców warszawskich i dowódców AK.

Na pobliskiej ul. Batorego znajdują się zabytkowe wille: "Szary Dworek" z pocz. XX w. (nr 6),  "Chałupka" z ok. 1908 (nr 8), willa z 1925 (nr 15) i z 1929 (nr 17). 

Ul. Powstańców Warszawy prowadzi do centrum i na stację kolejową.

Przed dalszym zwiedzaniem kilka słów o historii miasta ze strony brwinow.pl:

(...) pierwsza pisana wzmianka o Brwinowie pojawia się w 1406 r. (...) miasto występuje jako Brwinowo, później jako Brwynowo. (...)

W XVI w. miejscowość jest wsią drobnoszlachecką (...) W XVIII i XIX w. krzyżowały się w Brwinowie dwa szlaki: tzw. droga królewska prowadząca z Warszawy do Piotrkowa Trybunalskiego, miejsca sejmików szlacheckich, oraz lokalny trakt ze stolicy do Grodziska. (...) Charakter wiejski centralnej części miasta zachował się w nieregularnym układzie rynku oraz typie zabudowy otaczającej. W początkach XX w. była ona stopniowo wymieniana na większe, małomiasteczkowe kamienice. (...) 

14 czerwca 1845 r. przez Brwinów przejechał pierwszy pociąg Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej (...) Rozwój kolei stał się punktem zwrotnym w historii Brwinowa (...) W 1861 r. dobra brwinowskie zakupił Stanisław Lilpop, warszawski przemysłowiec [ojciec Stanisława Wilhelma]. (...) 

W 1902 r. rozpoczęła się parcelacja dóbr brwinowskich, sprzedawanych przez Stanisława Lilpopa. W 1927 r. doszło do administracyjnego usamodzielnienia się miejscowości i powstania gminy Letnisko Brwinów (...). W ramach parcelacji powstało osiedle willi swobodnie rozmieszczonych na dużych działkach. (...)

W 1950 r. Brwinów uzyskał prawa miejskie.

Dodać należy, że między II w. p.n.e. a IV w. n.e. Brwinów był jednym z największych w Europie ośrodków metalurgicznych opartych o zasoby rudy darniowej. Odkopano tu miechy hutnicze, a w okolicy odkryto dużą ilość dymarek.

Kamienica Jana Tobolki ("Amerykanka"), 1925, d. pawilon, dozorcówka, l. 30. XX w.; Rynek 1

Będąc w tym miejscu, można iść w lewo, na stację, wejść do parku przez bramę widoczną na zdjęciu, albo iść w prawo, na rynek i do kościoła.

Najpierw park i pałac.

Kamienica Jana Tobolki ("Amerykanka"), 1925, od str. parku

Jan Tobolka był obywatelem USA i dyrektorem warszawskiej filii banku American Express Co. Mieszkał z żoną w nowszej, frontowej części kamienicy. W 1927 zakończył też budowę willi w głębi ogrodu. W l. 1939-1944 mieściła się tam siedziba Gestapo. Na tyłach willi znajduje się symboliczna mogiła więźniów zamordowanych na terenie pałacyku i ekshumowanych w 1945 na cmentarz parafialny. Niemcy zajęli również kamienicę.

Sam Tobolka został w 1939 ostrzeżony przed nadchodzącą wojną i zdążył wyjechać z rodziną do Stanów. W 1996 jego córka odzyskała majątek.

Pałacyk Tobolków, 1927; ul. Rynek 1b

Kawałek dalej widać rewitalizowany pałac Wierusz-Kowalskich. W międzywojniu służył jako letnia rezydencja rodziny. Jego pierwszy właściciel, Tadeusz Wierusz-Kowalski, był pierwszym prezesem zarządu Ochotniczej Straży Ogniowej.

Pałac Wierusz-Kowalskich, 1910/1936-1937; ul. Dworska 5 (zdj. 14.03.22)

Tablica upamiętniająca szpital polowy

W tym domu w czasie walk przeciw najazdowi hitlerowskiemu w 1939 r. ludność Brwinowa zorganizowała i prowadziła Szpital Polowy Wojsk Polskich.
Tu ratowano życie setkom bohaterskich żołnierzy 28 d.p. rannych w bitwie pod Brwinowem

12-13.09.1939 r.
W 30-ą rocznicę bitwy tablicę tę ufundowali: Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Związek Bojowników o Wolność i Demokrację, Koło Brwinów.
Data upamiętnienia: 12.IX.1969 r.

Pałac należał do rodziny do 1940, ale po przegranej bitwie majątek zajęli Niemcy. W 1946 zniszczony pałac znalazł się posiadaniu SGGW w Warszawie. W jakim był stanie widać na zdjęciach.

A oto, co pozostało z budynków folwarcznych.

Stara kuźnia; ul. Dworska 1

Czworak, pocz. XX w.; ul. Dworska 3 (zdj. 22.08.21)

Na street view z 2012 widać jeszcze czworak w dość dobrym stanie, jest też zdjęcie na fotopolska.eu z informacją o rozbiórce w 2021. Zobaczyłam go w ostatniej chwili...

Rządcówka, XIX/XX w.; ul. Dworska 5

Za rządcówką jest brama do folwarku i obora. Można też wejść na teren od ul. Przejazd.

 Obora folwarczna, 1925; ul. Dworska 5

A teraz Rynek i kościół, które zobaczyłam po raz pierwszy w 2021, jak przyjechałam na dożynki. Odbywały się na placu w pobliżu obory.

Kościół św. Floriana, 1927-37

Pierwsza wzmianka o parafii i kościele pojawia się w 1423. Na początku XVII w. kościół był drewniany i w planach była budowa nowego. Kolejny kościół, też drewniany, powstał w 1760. 

Ciekawe jest to, że obecny kościół budowano korzystając jeszcze z poprzedniego - budowano mury zewnętrzne i nawy otaczając stary kościół. Został rozebrany w 1937, wyposażenie, na szczęście, zostało. 

Jego elementy znajdują się również w siedzibie Towarzystwa Przyjaciół Brwinowa, które absolutnie należy odwiedzić! Mieści się w zabytkowym dworku z pięknym ogrodem.

Ołtarz boczny (obraz św. Floriana, 2 poł. XVIII w.)

Ambona, 2 poł. XVIII w. (św. Andrzej z krzyżem)

Cmentarz przykościelny

Z cmentarza przykościelnego pozostał tylko 1 pomnik, zasłużonej rodziny Nowosielskich.

Paweł Nowosielski był rządcą dóbr Brwinów i oficerem powstania kościuszkowskiego; Feliks, oficer wojska polskiego, brał udział w powstaniu listopadowym, odznaczony Krzyżem Virtuti Militari; Andrzej był uczestnikiem powstania listopadowego.

Pomnik AK, budynek mieszkalno-usługowy, 1 ćw. XX w.; Rynek 6

ABY OCALIĆ OD ZAPOMNIENIA

W 50 LECIE ARMII KRAJOWEJ 

ŻOŁNIERZE 10 P.P. OBWODU BAŻANT 

OŚRODKA BĄK I MIESZKAŃCY 

BRWINOWA. 8.XI.1992 r.

Na Rynku jest jeszcze Pomnik Niepodległości z 1930.

W Brwinowie powstały dwie (...) dzielnice [willowe], których układ stanowi konsekwencję istniejącego układu drożnego: na południu od centrum (ulice Leśna, Wilsona, Środkowa, Żwirowa) oraz na północy (ulice Mickiewicza, Słowackiego, Chopina, Konspiracji). Ich zabudowa, kształtowana od początku wieku do 1939 r. składała się z dużych willi, budowanych najczęściej w stylu tzw. narodowym (...) inspirowanych polskim dworem szlacheckim z jego typowymi elementami: kolumnowym gankiem i wysokim łamanym dachem. Nierzadkie są w Brwinowie nawiązania do architektury secesji (...).

                                                                                                                  brwinow.pl

Warto się przejść tymi ulicami. Nie sposób pokazać wszystkich willi, więc proponuję spacer ul. Grodziską, gdzie znajduje się najwięcej ciekawych budynków, z historią.

Budynek mieszkalno-usługowy (apteka), 1911; ul. Grodziska 7

Zachował się oryginalny napis "APTEKA".

Obok, pod nr 9, stoi ładna willa "Halinówka" JULJANA ZIELIŃSKIEGO (pisownia z tabliczki adresowej).

D. dom modlitwy, ok. 1910; ul. Grodziska 10

Jedyna w Brwinowie zachowana kuczka

Budynek od 2019 figuruje w rejestrze zabytków, obecnie przeznaczony jest na sprzedaż.

Kuczka to symboliczny szałas budowany z okazji święta Sukkot. Rzadko się je widuje. Znalazłam 2 w Lublinie i tam jest więcej na ten temat.

Wewnątrz zachowały się też ślady po mezuzach (zwitki pergaminu z fragmentami Tory umieszczane w pojemniczkach na prawej framudze drzwi).

Przed II wojną światową w należącym do brwinowskiego przedsiębiorcy Jankiela Karwassera [prowadził skład węgla i drzewa] budynku przy ul. Grodziskiej 10 funkcjonował prywatny dom modlitwy. Modły w nim prowadził rabin dojeżdżający z pobliskiego Grodziska Mazowieckiego. Początkowo dom modlitwy znajdował się na pierwszym piętrze, w dużym pokoju z oknami wychodzącymi na ul. Grodziską.

W 1937 r. w Brwinowie doszło do eskalacji ekscesów antysemickich (...) Ze względów bezpieczeństwa pod koniec 1937 r. podjęto decyzję o przeniesieniu sali modlitewnej do izby położonej od strony podwórza. 

                                                                                                             sztetl.org.pl

Dom Oldaka, właściciela składu opałowego i tartaku, rozbud. w l. 80. XX w. (UG); ul. Grodziska 12

Idąc dalej, warto spojrzeć na willę "Słoneczną" z l. 20. XX w. (nr 19) i "Kasieńkę" z 1 ćw. XX w. (nr 34).

Figura MB, 2012; ul. Grodziska/ Sportowa

KRÓLOWO POLSKI

MÓDL SIĘ ZA NAMI

NIECH SIĘ NIEZGODA

W NAS NIE ROZWIJA

DAJ BRATNIĄ JEDNOŚĆ

ZDROWAŚ MARYJO

1918 - 1936

Figura MB, uszkodzona w wypadku samochodowym i posklejana, obecnie stoi w ogrodzie dworku Zygmunta Bartkiewicza z 1910 przy ul. Grodziskiej 57 (Towarzystwo Przyjaciół Brwinowa).

Ul. Sportową można odbić na chwilę do Słonecznej...

Willa "Wernerówka", 1914, w l. 1920-30 szkoła; ul. Słoneczna 3

... i zakończyć spacer w siedzibie Towarzystwa Przyjaciół Brwinowa. 

Można też iść dalej ul. Brwinowską do stacji WKD Polesie wstępując po drodze do zabytkowego parku "Turczynek" z 2 pięknymi willami (do Stawiska nie ma wejścia z tej strony), ale ja wróciłam bocznymi uliczkami na stację Brwinów.

Dom dróżnika, 2 poł. XIX w.; ul. Wiejska 28

Na koniec ciekawa kapliczka, którą wypatrzyłam na północ od torów.

Ul. St. Skudro/ Wigusin

Dr Stanisław Skudro (1881-1933) był majorem Wojska Polskiego, lekarzem i społecznikiem, nazywanym przez mieszkańców Brwinowa "doktorem Judymem", oraz inicjatorem i przewodniczącym komitetu budowy Pomnika Niepodległości. 

Studiował w Kijowie i Krakowie. Podczas I w. św. był lekarzem w armii rosyjskiej, w 1920 walczył w Wojsku Polskim. Pracował w Poznaniu, ale ostatecznie osiedlił się w Brwinowie. Pochowano go na warszawskich Powązkach.

Ciekawa postać. Więcej w poście Towarzystwa Przyjaciół Brwinowa.

Po zwiedzaniu odpocząć można w parku albo odwiedzić Wake Family Brwinów, posiedzieć nad wodą i coś zjeść.

Bardzo polecam. Mimo, że zwiedziłam już chyba wszystko, to wrócę tam jeszcze nie raz.

https://www.brwinow.pl/o-brwinowie/historia-brwinowa.html

Zabytki Miasta Brwinów

Majątek Tobolków

https://fotopolska.eu/m29756,Brwinow.html

Zarys historii parafii św. Floriana w Brwinowie

Dom modlitwy w Brwinowie

https://www.modernizacjaroku.org.pl/pl/edition/3413/object/3414/rewitalizacja-zabytkowego-palacu-wierusz-kowalskich-w-parku-miejskim-w