środa, 11 września 2024

Sopot

Sopot to zdecydowanie kurort z wyższej półki, a znalezienie noclegu w sezonie graniczy z cudem. Tym bardziej cieszę się, że miałam możliwość przyjechać we wrześniu i zwiedzać bez tłumów. 

Po powrocie zaczęłam szukać szczegółowych informacji o domach i miejscach, które widziałam. I zrobiłam podsumowanie, mini-przewodnik po tym, co ważne w historii miasta.

Na początek część uzdrowiskowa.

Dom Zdrojowy; ul. Powstańców Warszawy 6

Dom Zdrojowy (...) został oddany do użytku w 2009 roku, ale jest to już czwarte jego oblicze. Pierwszy Dom Zdrojowy wybudowano w 1824. (...) W 1879 rozpoczęto budowę nowego obiektu, który oddano do użytku dwa lata później.
Nowy Dom Zdrojowy został zlokalizowany w miejscu, w którym istnieje obecnie. W 1909 budynek zburzono, a w jego miejscu wzniesiony został trzeci Dom Zdrojowy (...) Uroczyste otwarcie  odbyło się 16 czerwca 1910. W środku znajdowały się kasyno, restauracje, sale balowe i hotel. W 1945, kiedy Sopot zajęła  Armia Czerwona, Dom Zdrojowy został przez nią splądrowany i  podpalony. Po przekazaniu miasta Polsce, budynku (...) nie odbudowano. W 2006 przystąpiono do budowy czwartego Domu Zdrojowego wraz z hotelem. Nowy obiekt (...) nawiązywać miał architektonicznie do swojego poprzednika.

                                                                                                                         trojmiasto.pl

Wg zabytek.pl "z budowli pozostała jedynie część pomieszczeń przyziemia, tarasy oraz winiarnia, zw. dzisiaj Rotundą. Zachowało się również założenie Skweru Kuracyjnego wraz z fontanną, galeriami spacerowymi [1928] oraz muszlą koncertową.".

Zakład Balneologii, 1903-1904; pl. Zdrojowy

W latach 1903-1904 r. wzniesiono nowy Zakład Kąpielowy (...) We wnętrzu urządzono 48 kabin zabiegowych, w tym kabiny o podwyższonym standardzie oraz z wannami dla dzieci. Oferowano (...) ciepłe kąpiele borowinowe, solankowe, słodkowodne, w wodzie morskiej, z igliwiem lub otrębami. Budynek był ogrzewany i zabiegi lecznicze mogły być wykonywane także w sezonie zimnym. 

                                                                                                                   zabytek.pl

Rzeźba syreny i trytona oraz herb miasta (jeden z najstarszych w Sopocie)


Słabo zachował się napis "WARM-BAD" - odszyfrowałam dopiero ze zdjęcia. 

Fontanna z solanką (grzybek) jest parę kroków dalej.


Wieża Zakładu, skrywająca w swoim wnętrzu komin, pełniła niegdyś funkcję latarni morskiej, teraz to głównie punkt widokowy.

Po lewej stronie widać Dom Zdrojowy i pijalnię wód solankowych...


... a po prawej najdłuższe w Europie molo (512 m). Powstało w l. 30. XIX w., następnie było rozbudowywane w l. 1928 i 1939. 







Kościół ewangelicko-augsburski pw. Zbawiciela, 1919; ul. Parkowa 5

W 1871 r. w Sopocie wzniesiono pierwszą świątynię ewangelicką - Kaplicę Pokoju, nazwaną tak dla upamiętnienia zawarcia w tym roku pokoju po wojnie francusko-pruskiej. W latach 1913-1919 na miejscu kaplicy zbudowano większy kościół, któremu początkowo nadano taką samą nazwę. (...) W maju 1945 r. świątynia została na krótko przekazana Kościołowi Katolickiemu, jednak już we wrześniu tego samego roku powróciła do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego.

                                                                                                               zabytek.pl

Empora organowa; na prospekcie tablica fundatorów organów - rodziny von Herbst

D. Kasino Hotel, ob. Grand Hotel, 1927

Sopot w końcu XIX w. stał się modnym (...) kurortem, zwanym przez współczesnych Perłą Bałtyku i Monte Carlo Północy. Pierwsza wojna światowa przyniosła załamanie koniunktury, wobec czego władze miasta (...) wprowadziły gry hazardowe. Pierwsza sala gry powstała w 1920 r. w sopockim Domu Zdrojowym. W 1927 r. otwarto Kasino Hotel (...), który (...) miał pełnić rolę wizytówki miasta (...) Po wojnie kasyno zlikwidowano i zmieniono nazwę hotelu na Grand Hotel Sopot. W 1950 r. budynek przejął Orbis. W okresie powojennym w hotelu gościło wiele znamienitych osób. (...). Grand Hotel skupiał także życie towarzyskie podczas odbywających się w Operze Leśnej festiwali. 
                                                                                                               
                                                                                                                        zabytek.pl

Znalazłam artykuł, z którego można się dowiedzieć, że w 1939 w hotelu znajdował się sztab niemiecki i główna kwatera Hitlera. Pod koniec wojny urządzono tam szpital wojskowy, a po niej - siedzibę sztabu Armii Czerwonej. 
Gdzieś przeczytałam, że nie ma/ kiedyś nie było? pokoju nr 13.

Kaplica Wniebowzięcia NMP, 1870; ul. Powstańców Warszawskich 15

To najstarsza świątynia Sopotu - do 1868 nie było w mieście kościoła. Na pocz. XX w. służyła gł. rybakom, w międzywojniu odbywały się w niej nabożeństwa dla sopockiej Polonii. Po wojnie dodano na prośbę więźniów Stutthof wezwanie św. Andrzeja Boboli.
Nie udało mi się wejść, ale w karcie zabytku są zdjęcia figury MB z Dzieciątkiem z pocz. XVI w. i Chrystusa Ukrzyżowanego z k. XV w.

Łazienki Południowe, 1907, ob. Hotel Chiński; al. Wojska Polskiego 1

Łazienki Południowe (...) stanowią jeden z nielicznych na terenie Polski przykładów budownictwa inspirowanego narodowym stylem norweskim, wzorowanym na średniowiecznych kościołach stavkirke. [przypomina się Karpacz] (...)
Łazienki Południowe miały od strony morza kabiny-rozbieralnie i pomosty, podzielone na osobne segmenty dla pań, panów i rodzin. W pomieszczeniach od strony promenady mieściły się restauracje, kawiarnie i zakłady fryzjerskie. W 1938 r. w budynku urządzono schronisko wycieczkowe dla młodzieży Hitlerjugend. W latach 1994-1997 Łazienki odrestaurowano i rozbudowano o nowe skrzydła, postawione w miejscu dawnych przebieralni.

                                                                                                              zabytek.pl

Łazienki Północne, wzniesione w 1903 na miejscu XIX-wiecznych kabin kąpielowych, nie zachowały się. 


Kapliczka Rybaków Sopockich
                             na pamiątkę                             
pobytu Ojca Świętego Jana Pawła II
w Sopocie w dniu 5.VI.1999 r.
Przystań na Karlikowskim brzegu 
to historyczne miejsce 
Sopockich rybaków z XIII wieku
                  
Kapliczka ma ciekawą historię:

(...) postać Jezusa Frasobliwego (...) wypatruje rybaków powracających z łowisk. Sama kapliczka (...) zbudowana jest ze słupów wyjętych podczas remontu ze zniszczonego sztormem sopockiego mola. (...) na 80-letnich palach pozostawiono wszelkie muszle, pąkle i wodorosty. Autorem tego niecodziennego projektu jest znany sopocki architekt, Brunon Wandtke. (...) każdy etap projektowania kapliczki architekt konsultował z rybakami – okalające projekt łańcuchy i kotwice to symbole mające szczególne znaczenie dla ludzi morza.

Pomysł świetny i oryginalny, niestety, żadnych muszli ani wodorostów nie widziałam. Pytanie, czy to nadal są te słupy z mola tylko wyczyszczone czy wszystko wymieniono?
                                 

Domki rybackie, pocz. XX w.; przystań rybacka 

Najczęściej rybacy pracowali dla właścicieli ziemskich, którzy dzierżawili ziemię od Cystersów. Jednak po spaleniu osady przez Rosjan w XVIII wieku, po odbudowie domów rybackich przez opata cysterskiego, przeszli oni pod rządy klasztoru. (...) Każdy z rybaków miał: do odrobienia 60 dni robocizny, przenosić listy klasztoru, pełnić warty, brać udział w polowaniach, oddawać określone ryby. (...) Po przejęciu przez Prusy dóbr klasztornych liczba rybaków najpierw zmniejszała się by następnie wzrosnąć. Początkowo osada rybacka znajdowała się przy obecnej ulicy Bohaterów Monte Cassino.
Po rozbudowie kurortu rybacy musieli ustąpić miejsca kuracjuszom. Przenieśli się w stronę Karlikowa (obecnie dzielnica Sopotu), gdzie na początku XX wieku wybudowano osadę rybacką.

                                                                                                      pomorskie.travel

Willa Claaszena, 1903, od 2001 Muzeum Sopotu; ul. Poniatowskiego 8

Willa była też rezydencją władz partyjno-rządowych PRL (1945-1983) i poradnią zawodową.

Teraz zmiana kierunku. Idąc z pl. Zdrojowego ul. Bohaterów Monte Cassino w stronę Kościuszki, gdzie znajdują się najbardziej reprezentacyjne gmachy miasta, można wstąpić do Krzywego Domku z 2003 i do kościoła św. Jerzego.

Kościół ewangelicki pw. Zbawiciela, ob. garnizonowy św. Jerzego, 1901; pl. Konstytucji 3 Maja 2

Poświęcenie kościoła nastąpiło w obecności cesarzowej, żony Wilhelma II, która była protektorką jego budowy. Służył ewangelikom do 1945. W środku ciekawa jest płaskorzeźba MB Częstochowskiej z kaplicy statku m/s Batory (prawy boczny ołtarz). 
W pobliżu znajduje się pomnik Misia Wojtka i studzienka z k. XIX w., późniejsza kapliczka z figurą św. Wojciecha. Wg dawnysopot.pl została ufundowana w 1909 przez przewodniczącego komitetu budowy kościoła.

Dwór Francuski (Dwór Szwedzki, Dwór XI), ob. plebania kościoła św. Jerzego, 1890; ul. Kościuszki 1

Był to najbardziej okazały z sopockich dworów. Należał do gdańskiego burmistrza Andrzeja Borckmanna. Bywali tu m.in. królowie August II Sas oraz Stanisław Leszczyński. Został spalony w 1734 przez wojska kozackie i saskie podczas oblężenia Gdańska (spalono wtedy 12 dworów i wioskę rybacką). Dwór zmieniał wygląd i właścicieli aż w końcu willa została przekazana ewangelikom. 
Na zdjęciu z 1916 wygląda podobnie.

Poczta, 1871, 1914, 1927; ul. Kościuszki 2

Poczta powstała na terenie zabudowań gospodarczych Dworu Francuskiego. D. wozownia przylega do Hotelu Rezydent, o czym nie wiedziałam (byłaby po prawej stronie powyższego zdjęcia).
Zdjęcie poczty z 1906.

POCZTA  TELEGRAF  TELEFON

Urząd Miasta, 1911; ul. Kościuszki 25-27


Sopot uzyskał prawa miejskie w 1901.

Pierwszy ratusz znajdował się w tym samym miejscu, w willi Fewsona z 1900. 

Herb Sopotu przedstawia na błękitnym polu srebrną mewę z rozpostartymi skrzydłami, przysiadającą na trzymanej w szponach srebrnej rybie (...), z ogonem skierowanym w dół, leżącej na kopczyku żółtego piasku. (...) czerwony, ceglany mur z trzema, blankowanymi wieżami i zamkniętą bramą pośrodku to tzw. corona muralis. (...) określa w heraldyce rangę miasta. W herbach mniejszych miast używa się korony z trzema wieżami (...)

                             trojmiasto.pl

Willa Herbstów, 1878, 1896, 1911, odbud. w l. 50. XX w.; ul. Kościuszki 29

W 1891 willę nabył i rozbudował Edward Herbst, łódzki przedsiębiorca i prezes zarządu Tow. Akcyjnego Manufaktur Bawełnianych Karola Scheiblera.
W l. 1941-45 willa była ośrodkiem wypoczynkowym dla oficerów Wehrmachtu, którzy nie uznali praw spadkobierców. 
W karcie zabytku jest zdjęcie z 1907.

Dom dla gości Herbstów, 1879, 1903; ul. Kościuszki 31

Willa, 1893, od 1930 plebania ewangelicko-augsburska; ul. Kościuszki 51

Dom Opieki Gminy Ewangelickiej, 1904; ul. Skłodowskiej-Curie 10/12

Na fotopolska.eu jest zdjęcie z 1904.

Willa Otto Bowiena, 1903; ul. Skłodowskiej-Curie 13

Pastor mieszkał w tej willi do śmierci w 1931, a jego żona prawdopodobnie do końca wojny.




Relikt domu towarowego Fastów, 1896; pl. Konstytucji 3 Maja 3

W międzywojniu dom przeszedł w ręce polskie. Został zniszczony w 1945 i zachował się tylko ten portal, sala i piwnice. Myśliwy z upolowaną zwierzyną i kobieta niosąca ryby to nawiązanie do działalności pierwszego domu towarowego. 

Na dawnysopot.pl jest historia i stare zdjęcia.

Dom "Pod Różą", d. Willa Botther, Hotel Parkowy, 1903; ul. Grunwaldzka 1-3

Budynki pensjonatu Willi Botther należały do rodziny związanej z dr J. G. Haffnerem, założycielem uzdrowiska.

Dworek Sierakowskich, 1790; ul. Czyżewskiego 12

Dworek Sierakowskich to jeden z najstarszych budynków miasta. Od 1974 ma w nim siedzibę  Towarzystwo Przyjaciół Sopotu.

Od willi poniżej zaczęłam spacer w kierunku Grodziska. Przy wejściu do parku jest tablica z planem i opisem trasy, a przy obiektach - tablice informacyjne. 

Willa Friedricha Wilhelma Junckego, kupca i właściciela składów wina w Gdańsku ("Dom z Wieżą"), k. XIX w., 1903; ul. Goyki 3

Budowę zlecił Friedrich Wilhelm Juencke, przedstawiciel rodziny (...) właścicieli słynnej restauracji Ratskeller (...) w piwnicach Dworu Artusa w Gdańsku. Przy willi urządzono park ze stawem, oranżerią i winiarnią. (...) Budowla była (...) ośrodkiem życia towarzyskiego, goszczącym często muzyków i śpiewaków z Opery Leśnej. Około 1942 r. posesja przeszła w ręce NSDAP. Po wojnie willę i oficynę zaadaptowano na mieszkania komunalne. W latach 80. zniszczeniu uległy oranżeria i winiarnia.

                                                                                                              zabytek.pl

Obecnie w willi działa instytucja kultury Goyki 3 Art Inkubator.

Pod adresem Goyki 1 znajduje się oficyna z 1889, w której mieszkał ogrodnik, a na dole była stajnia i powozownia. Ładny budynek w stylu alpejskiego budownictwa willowego (tak jak willa), z drewnianą galeryjką. Mieści się w niej Biblioteka Sopocka – filia Miniteka. Przegapiłam :(

Restauracja "Dolinny Młyn", 1892; ul. Winieckiego 49

Restauracja była jedną z pierwszych atrakcji kurortu.

Na skraju malowniczego parowu w 1827 r. Emanuel Senf wybudował młyn zbożowy (...). Nieodłącznym elementem krajobrazu był staw młyński (...) młynarz (...) uruchomił ogródek kawiarniany z punktem widokowym (...) okolica Thalmühle przyciągała (...) kolejnych turystów. (...) Dziesięć lat później staw młyński został zasypany, a część zabudowań i urządzeń rozebrano. Zabudowania młyniska znalazły się bowiem dokładnie na trasie wytyczanej wówczas linii kolejowej (...)

W 1892 r. nieopodal miejsca, gdzie stał młyn, nad wąwozem Potoku Babidolskiego, wybudowano stojący do dziś piętrowy budynek neobarokowej willi z przeszklonym pawilonem i przybudówkami. W nowym gmachu uruchomiono restaurację (...) o nazwie Thalmühle. (...) Na parterze mieściła się restauracja i kawiarnia, a na piętrze pokoje do wynajęcia i mieszkania. (...) przybudówka o konstrukcji ryglowej została wybudowana wcześniej niż budynek restauracji. Prawdopodobnie jest to pozostałość pierwotnych zabudowań gospodarczych młyna (...)

W 1937 r. restauracja i kawiarnia zostały zamknięte. (...) W gmachu zainstalowała się wytwórnia pieców kaflowych Waltera Gehrmanna.

                                                                                                    trojmiasto.pl

Pozostałość po młynie zbożowym z kawiarnią "Dolinny Młyn" i punktem widokowym (1827- 1869)

Poszłam dalej ul. Winieckiego w kierunku Grodziska. To pozostałość drewniano-ziemnej warowni wzniesionej pod k. VIII w. przez słowiańskich Pomorzan, zniszczonej w 2 poł. X w. Nie doszłam do celu, bo zaplątałam się przez ogrodzenie i nie wiedziałam jak wejść:) A szłam wytyczoną ścieżką! Grodzisko widziałam, ale poszłam dalej. Spacer w tych okolicach polecam bardzo. Wąwozy, woda, zieleń.

Po tej stronie al. Niepodległości jest znacznie więcej ciekawych budynków, z historią. O "zwykłych" kamienicach nie wspomnę, bo jest ich po prostu za dużo (mają zielone tablice z opisem). 

Dwór, XVIII-XIX w. ("Dom Młynarza"); ul. Kościuszki 63

Dwór jest częścią nieistniejącego XVII-wiecznego zespołu zabudowań młyna prochowego, później papierniczego, nad Potokiem Karlikowskim. Po wojnie należał do Miejskiego Zarządu Budynków Mieszkalnych, a po remoncie w 1977 przejęło go Państwowe Muzeum Stutthof w Sztutowie. 
Na stronie dawnysopot.pl jest więcej informacji, na fotopolska.eu - zdjęcie z 1977.

Willa Basnera, kupca i kolekcjonera sztuki, 1910; ul. Chrobrego 48

Willa miała przypominać zamek w Malborku. Mieściła największą prywatną kolekcję na wschód od Berlina, do tego udostępnioną do zwiedzania. Kryzys zmusił właścicieli do wyprzedaży, ale część trafiła do Muzeum Miejskiego w Gdańsku. 

W późniejszym okresie w willi urządzono pensjonat, a po wojnie m.in. rządową rezydencję wypoczynkową, siedzibę Polskiego Radia i przedszkole.

Dom, ok. 1900; ul. Haffnera 11

W TYM DOMU MIESZKAŁ
W LATACH 1912-1921
ALEKSANDER MAJKOWSKI
PISARZ I DZIAŁACZ KASZUBSKI
ZASŁUŻONY W WALCE
O POLSKOŚĆ POMORZA

Willa Bergera, 2 poł. XIX w.; ul. Obrońców Westerplatte 24

Jednym z najpiękniejszych przykładów sopockiej architektury jest kamienica o numerze 24. Rezydencję zbudował w latach 70. XIX w. gdański radca handlowy J.J. Berger. Sławę budynkowi przyniosły lata po drugiej wojnie światowej, kiedy to w jego murach przez dziewięć lat działała Wyższa Szkoła Sztuk Plastycznych. To w tym budynku powstała słynna "szkoła sopocka", której przedstawiciele w dobie szarego socrealizmu głosili dominację kolorów w malarstwie. Potem szkoła zmieniła siedzibę na Gdańsk, ale w domu (...) dalej mieszkali artyści i mieli swoje pracownie.

                                                                                                             trojmiasto.pl

Uwaga na piękne rzeźby!

Rezydencja Heinricha Rickerta, nad d. stawem w Karlikowie, 1895, 1914; ul. 3 Maja 45

H. Rickert był dziennikarzem, politykiem i wydawcą Danziger Zeitung.
Rodzina Rickertów była ostatnimi właścicielami Karlikowa. Ich majątek w 1910 nabyło miasto Sopot.

Gazownia Miejska, 1885 (do 1953); ul. Bitwy pod Płowcami 23-31a

W 1953 Sopot zaczęła obsługiwać gazownia gdańska.


Szkoła żeńska, ob. II LO im. Bolesława Chrobrego, 1903-1904; al. Niepodległości 751

Szkoła z internatem powstała wg projektu tego samego architekta co ratusz - Paula Puchmüllera. Do I w. św. była szkołą żeńską, w okresie międzywojennym i później - koedukacyjną. Wg karty zabytku budynek nawiązuje do gdańskiego renesansu.

Dwór Hiszpański, 2 poł. XVII w., k. XIX w.; al. Niepodległości 781

Dwór II, zwany Hiszpańskim, prawdopodobnie istniał już w XVI w. i był jedną z najstarszych tego rodzaju rezydencji w Sopocie. (...) być może [nazwa] jest związana z podpisaniem w 1660 r. Pokoju Oliwskiego i (...) przedstawicielem króla Hiszpanii, który mógł (...) w tej właśnie budowli rezydować. (...)
Pierwszy dwór był prawdopodobnie drewniany, przypuszczalnie w latach 80. XVII w. wzniesiono budynek murowany. W 1734 r. podczas działań wojennych Dwór Hiszpański został spalony. Na pocz. lat 20. XIX w. budynek zaadaptowano na stację pocztową. Nadbudowano wówczas ryglowe piętro, z siedemnastowiecznej budowli zachowała się tylko sklepiona kolebkowo piwnica i zewnętrzne ściany przyziemia. W 1876 r. budynek zaadaptowano na szkołę dla chłopców, w 1903 r. na mieszkania. 

                                                                                                         zabytek.pl

Strach pomyśleć, że w l. 70. XX w. groziła mu rozbiórka...

Cmentarze znajdują się po zachodniej stronie al. Niepodległości, przy ul. Malczewskiego.
Kapliczka przydrożna Stella Maris, 1928; ul. Malczewskiego/ al. Niepodległości

Cmentarz ewangelicki, ob. komunalny, powstał w 1878. Kaplica  cmentarna pochodzi z 1930 i jest teraz kościołem katolickim.

Kaplica grobowa rodziny Herbst (rodzina fabrykancka z Łodzi), 1925

Grób wywodzącej się ze Szkocji kupieckiej rodziny Stoddartów, 1923

Szkoci kojarzą mi się z Jadowem i Węgrowem na Mazowszu, a także z Dowspudą na Suwalszczyźnie.

Cmentarz żydowski sąsiaduje z katolickim.

Cmentarz żydowski, 1913, odrest. w l. 80. XX w.; ul. Malczewskiego 32 

Żydzi przybyli do Sopotu w 2 poł. XIX w. Osiedlali się w pobliżu ul. Grunwaldzkiej, mieli synagogę przy ul. Dąbrowskiego 1 (1914, spalona podczas "nocy kryształowej" w 1938). Domy modlitwy znajdowały się m.in. na ul. Grunwaldzkiej 22 (wg archiwum.zabytek.pl jest to dom z 1905, jest zdjęcie, takie jak na street view; wg sztetl.org.pl nie istnieje) i al. Niepodległości 809. 
Cmentarz był czynny do 1938. Zachowała się oryginalna brama z napisem "Oto brama do Boga". Na końcu alei lipowej znajdują się schody i podwyższenie, na którym do 1939 stał dom przedpogrzebowy z 1922. Ciekawe, że układ cmentarza jest taki jak chrześcijański. Warto zobaczyć.

Na cmentarz żołnierzy radzieckich z 1946 najprościej jest dojść białymi schodami z ul. Moniuszki. Nie jest łatwo trafić, jeśli się tego nie wie, miejscowi nie byli zbytnio zorientowani. Szłam od strony Opery Leśnej.

D. pomnik wojenny z 1909 na pamiątkę zwycięstwa Prus nad Francuzami

Znalazłam zdjęcie z 1911. Cmentarz jest w dość dobrym stanie. Pochowano tu ponad 600 żołnierzy.

W tej okolicy warto zwrócić uwagę na nietypowy dom, który niegdyś był stajnią...

Stajnia, ob. dom mieszkalny, 1920; ul. Paderewskiego 12

... i sąd (1893, 1915) przy ul. 1 Maja 10.


Sopot zachwyca wspaniałą architekturą, klimatem i przyrodą, szczególnie wąwozami w północnej części miasta. Na moje odczucia na pewno wpływa też to, że nie byłam w pełni sezonu.

To również świetna baza wypadowa. Poszłam do Orłowa na słynny klif i na spacer do Oliwy. To nie tylko katedra i Park Oliwski. Wracając natknęłam się na zabytkową zajezdnię tramwajów konnych. I pojechałam wreszcie do Twierdzy Wisłoujście, która była wcześniej nieczynna z powodu rewitalizacji.






Autor: o
Etykiety: , , , , , , , , ,
Lokalizacja: Sopot, Polska

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz

Subskrybuj: Komentarze do posta (Atom)