Iława

Iława położona jest nad Jeziorakiem, który w 2012 uznany został w plebiscycie "National Geographic Traveler" za 1 z siedmiu nowych cudów Polski. Ale to nie jedyny powód do odwiedzenia tego pięknego miasta.

Iława została założona w 1305 roku przez komtura krzyżackiego Siegharda von Schwarzburga. (...) 

W połowie XV wieku, z uwagi na bezlitosną politykę Krzyżaków, Iława wraz z innymi miastami zakonnymi stanęła po stronie Związku Pruskiego. Po klęsce pod Chojnicami z września 1454 roku, miasto zmuszone było wrócić na stronę krzyżacką. Po podpisaniu II pokoju toruńskiego w 1466 roku Iława pozostała w granicach Prus Zakonnych, będącym lennem króla Polski. Po Hołdzie pruskim Iława znalazła się w Prusach Książęcych, które pozostawały lennem Rzeczypospolitej. (...)

Po I wojnie światowej (...) na Warmii, Mazurach i Powiślu odbył się plebiscyt, mający zadecydować o przynależności państwowej do Polski lub Niemiec. Za przynależnością do Polski w Iławie opowiedziało się jedynie 5% mieszkańców. (...)

W styczniu 1945 roku na terenie miasta nie toczyły się walki. Miasto zostało zniszczone już po zajęciu przez Armię Czerwoną [wg różnych źródeł od 75 do nawet 90%].

                                                                                                                          miastoilawa.pl

Kościół Przemienienia Pańskiego („Czerwony Kościół”), 1325, 1903-1905

Z początkiem założenia miasta wiąże się historia budowy kościoła, który powstał na miejscu drewnianej kaplicy pod wezwaniem św. Mikołaja, patrona rybaków i marynarzy. Został pobudowany w najwyższym punkcie wzgórza, na którym usytuowane jest Stare Miasto Iławy i pełnił funkcje kościoła zakonnego (Ordenskirche). Datę budowy kościoła (1317-1325) potwierdza XIX-wieczna pieczęć iławskiej parafii z wizerunkiem kościoła i napisem w otoku „Die Kirche im Dt. Eylau 1318”. Kościół wzniesiony został (...) na cokole z głazów granitowych. Od południa ściana kościoła łączy się z południowo-wschodnim narożnikiem murów obronnych miasta. Ten fragment zabytkowego muru zachował się do chwili obecnej.

                                                                                                                         gazetaolsztynska.pl

W 1525 kościół został przejęty przez ewangelików, głównie Polaków. 

Plebania z 1903 podoba mi się chyba bardziej niż sam kościół. Szachulcowy budynek znajdujący się dalej to dom proboszcza Schnitzenbaumera (d. plebania) z k. XVII w.

Przy kościele posadzono w 1871 dąb dla uczczenia zwycięstwa Prus w wojnie z Francją. Jest pomnikiem przyrody i najstarszym drzewem w mieście. Rośnie w parku, który powstał na terenie d. cmentarza. W XVIII w. wyznaczono oddzielny cmentarz.

Ołtarz główny, 1741, przemalowany w 1909

W ołtarzu głównym umieszczono figurę MB Fatimskiej.

Prawy ołtarz boczny z herbem Iławy, 1990; figura Chrystusa Nauczającego (była nad amboną)

Herbem Iławy jest MB z Dzieciątkiem siedząca na tronie w bramie miasta. W kościele są też organy z 1911.

W krypcie kościoła pochowani są fundatorzy i dobroczyńcy kościoła: hr. Finckenstein i Dohna, ich rodziny, burmistrzowie i pastorzy. W kruchcie znajdują się 2 płyty nagrobne.

Gotycki portal, XIV w., regotyzowany w l. 80. XX w.; płyta nagrobna Jakuba Mücka, burmistrza Iławy i jego żony Zuzanny z domu Werner, XVIII w.; kruchta, 1642

W kruchcie zachodniej z 1904 znajduje się oryginalna chorągiewka z wieży oraz gotycki portal z XIV w., regotyzowany w l. 80. XX w. Wieża pochodzi z 1550.

Kościół i dom proboszcza Schnitzenbaumera (d. plebania), k. XVII w.

W pobliżu zachowały się ruiny Bramy Prabuckiej, która pełniła również funkcję więzienia.

Do poł. XVIII w. praktycznie cała zabudowa miejska utrzymywała się w obrębie murów miejskich. Poza nimi znajdowały się karczmy, stodoły i niewielkie osiedla. 

W 2 poł. XIX w. rozpoczęto rozbiórkę bram i murów, oraz zasypano fosy. Miasto rozbudowywało się w kierunku wschodnim wzdłuż traktu do Ostródy (ul. Niepodległości i Kościuszki).

Mury obronne, poł. XIV w., przy kościele

Wejście na wieżę

D. fosa

Fosą można zejść do Małego Jezioraka.

Na drzwiach prowadzących do wieży zachowały się barokowe okucia i zamek z XVIII w. Same drzwi są z 1909. Widać fragmenty murów miejskich.

I tu ciekawostka:

(...) najbardziej prawdopodobnym miejscem, gdzie dwór [zamek krzyżacki] i to niewielki stanął był plac między wieżą kościelną a dzisiejszym ratuszem, najpewniej bliżej wieży. Istnieje pogląd, że przylegał od północy do wieży kościelnej, być może wieża kościoła była tu wspólnym elementem obronnym. Nie zachowały się żadne przekazy na temat wyglądu siedziby zakonnej, niemniej, jeszcze długo po zniszczeniu (pożar?) i rozbiórce domu zakonnego, nazywano to miejsce placem zamkowym.

                                                                                                     gazetaolsztynska.pl

Ratusz od str. kościoła

Ratusz, 1913, odbud. l. 90. XX w. był halą targową, od 1995 ponownie ratusz

Ratusz został zbudowany poza terenem staromiejskim - zgodnie z panującą wówczas tendencją - z inicjatywy burmistrza Karla Friedricha Giese. Znalazłam smutną historię z nim związaną, jak również historię samego ratusza. Poprzedni, drewniany, spłonął w 1706 wraz z całym archiwum miasta.

Zwiedzając ratusz warto zwrócić uwagę na posrebrzany łańcuch - insygnium burmistrza z 1905. Skradziony przez żołnierza radzieckiego i sprzedany, trafił do kościoła w Łapach i powrócił do Iławy dopiero w 1995.

Widok z wieży ratuszowej na d. halę miejską, SP i Mały Jeziorak

Halę miejską z k. XIX w. w l. 20. XX w. przerobiono na teatr i kino. Piękny budynek, podobnie jak ratusz.

A teraz spacer nad Iławką i powrót do centrum ul. Kościuszki.

D. przepompownia, ob. "Kuźnia Talentów"; ul. Dąbrowskiego 16c

Iławka

Gazownia/cerkiew mnie zachwyciła!

D. gazownia, 1899, 1910, 1926, w l. 1987-1992 zajezdnia autobusowa, od 1993 cerkiew św. Jana Teologa; ul. Szeptyckiego 8

D. biurowiec gazowni, ob. plebania, 1897; ul. Szeptyckiego 8

Gazem zasilano latarnie miejskie.

W okresie II wojny światowej na terenie gazowni powstały schrony i strażnice, gdyż w tym okresie zatrudnieni tu byli więźniowie lub jeńcy wojenni. W wyniku działań wycofujących się wojsk niemieckich i działań wojennych, zabudowania gazowni zostały w znacznym stopniu zniszczone, a ich odbudowa trwała do połowy lat 50-tych XX wieku. 

                                                                                                                           gazetaolsztynska.pl

Obecnie jest to cerkiew greckokatolicka. Wielu Ukraińców zostało tu przesiedlonych w 1947 w ramach akcji "Wisła".

Drewniane hangary dla jachtów nad Iławką

Młyn wodny, 1912; ul. Kościuszki 24

Jaz na Iławce, 1861, 1926, 1995

Jaz powstał jako element systemu hydrotechnicznego Kanału Iławskiego, związanego z Kanałem Elbląskim. Otwarcie odgałęzienia Kanału Elbląskiego w 1860 sprzyjało rozwojowi miasta.

W tle willa z  k. XIX w. przy ul. Ostródzkiej 2.

Informacje o młynie w Iławie pochodzą z 1317 (...) pojawia się on jako obiekt stanowiący własność zakonu krzyżackiego. (...) jest to miejsce, w którym do dziś znajduje się budynek młyna. (...)

Młyn wielokrotnie ulegał zniszczeniom, trawiły go pożary, za każdym razem odbudowywano go na dawnych fundamentach. Ostatnia przebudowa młyna miała miejsce w II poł. XIX w. Niestety pożar, który wybuchł 15 marca 2020 roku (...) bezpowrotnie [pozbawił] budynek górnej kondygnacji wykonanej w technice tzw. muru pruskiego.

                                                                                                                     tablica informacyjna

W 1945 młyn użytkowany był przez wojska radzieckie. Był pierwszym uruchomionym po wojnie (1946) i użytkowanym przez Państwowe Zakłady Zbożowe z Ostródy. Od 1975 w rękach Edwardy Hepek-Cymer (zachował się napis: MŁYN GOSPODARCZY "EDWARDA"), pracował do 1994. Zostały stare zdjęcia.

Poniżej mój nr 1 jeśli chodzi o domy w Iławie. I jeszcze to podwórko z brukiem!

Wg karty zabytku dom należał przed wojną do wpływowej rodziny iławskiej Reibnitz, łączono go też z ostatnim właścicielem rezydencji w Bałoszycach, hrabią Manfredem von Brünneck. Po wojnie była tam biblioteka.

Kamienica z oficyną, pocz. XX w.; ul. Kościuszki 27

Podwórze kamienicy; ul. Kościuszki 27

Dom ("stara skarbówka"), XIX/XX w.; ul. Kościuszki 14

Po wojnie mieścił się tu Komitet Miejski i Gminny PZPR, a w l. 1991-2005 - Urząd Skarbowy. 

Podczas budowy rezydencji "Stara Skarbówka", w 2012, odnaleziono kalendarz z 1897, wyciąg z konta z 1924 oraz prawdopodobnie kartkę z zeszytu szkolnego z 1932, a wcześniej gazetę z 1904.

Kamienica, 1910; ul. Kościuszki 6

Do 1962 w kamienicy mieścił się Bank Rolny i mieszkania pracowników. To nr 2 na mojej liście najpiękniejszych domów w Iławie.

SP nr 1 im. Mikołaja Kopernika ("Czerwona szkoła"), 1899; ul. Kościuszki 2

W budynku dawnej szkoły miejskiej (Stadtschule) w 1945 znajdował się tymczasowy szpital wojskowy, a od 1946 - szkoła podstawowa.

Znalazłam ciekawą historię związaną ze szkołą.

Ul. Niepodległości to dawne przedmieście. Pod koniec XIX w. wytyczono tu, wspomniany już, trakt ostródzki. Ulica stała się główną i reprezentacyjną ulicą Iławy.

Przy ulicy stoją 4 barokowe rzeźby z 1 poł. XVIII w. przywiezione z pałacu w Kamieńcu w 1976. Stoją przy skwerze, który niegdyś był cmentarzem. Został zlikwidowany po wojnie.

Meduza

Herkules

Jowisz

Junona

Za posągiem Meduzy widać kamienicę z oficynami z ok. 1900 (ul. Niepodległości 4), a za Junoną - kamienicę z  k. XIX w. (ul. Niepodległości 4b). To willa miejska, następnie kamienica czynszowa, a po wojnie sklep i hotel.

Nad Małym Jeziorakiem zlokalizowane są budynki gospodarcze. Najlepiej zrobić sobie spacer wokół jeziora.

Młyn elektryczny Zwillenberga, k. XIX w.; ul. Sobieskiego 14

Młyn pracował do końca II w. św. Ucierpiał dopiero podczas zdobycia miasta przez Armię Radziecką. Po wojnie mieściła się w nim Międzypowiatowa Hurtownia Artykułów Przemysłu Lekkiego, a obecnie galeria handlowa i apartamenty.

Stajnia-wozownia, k. XIX w.; ul. Sobieskiego 10

W stajni-wozowni po wojnie przebudowano wnętrza i pełniła funkcje biurowe i magazynowe.

Tartak Fritza Schlobacha nad Małym Jeziorakiem

Nad Małym Jeziorakiem pracowały trzy tartaki: największy z nich, na wybrzeżu zachodnim, Fritza Schlobacha, zatrudniał ponad 100 pracowników i słynął z produkcji klepek parkietowych.

                                                                                                          krainakanaluelblaskiego.pl

W miejscu amfiteatru znajdował się niegdyś browar Bergschloss Brauerei, a w miejscu galerii handlowej - mleczarnia.

Magazyn prowiantowy, po 1880; ul. Wyszyńskiego 31

W ostatnich latach XIX wieku (...) miasto przeżywało okres dynamicznego rozwoju gospodarczego. Ogromny wpływ na ten rozwój miało wojsko a precyzyjnie koszary. Do roku 1916 powstały 3 duże obiekty koszarowe (...) w których pełniło służbę około trzech tysięcy żołnierzy.

(...) na ich potrzeby w pobliżu koszar Hindenburga wzniesiono budynek urzędu prowiantowego. (...) bliskość linii kolejowej (...) warunkowała miejsce gdzie go postawiono.

(...) koleją docierała amunicja, broń, umundurowanie i prowiant. Po wojnie (...) budynek (...) pełnił podobne funkcje, z tym, że już nie militarne.

(...) w kompleksie budynków mieściła się siedziba firmy Technomag, później Zakłady Zbożowo-Młynarskie (...), aż w końcu Zakłady Przemysłu Zbożowego.

(...) do budynku prowadziły tory kolejowe, a zakład dysponował lokomotywą manewrową (...), która z bocznicy przetaczała składy pod sam budynek.

                                                                                                    gazetaolsztynska.pl

Obecnie w budynku mieszczą się apartamenty.

Dworzec kolejowy, 1905

Pierwszy dworzec kolejowy został oddany do użytku w 1872, a obecny jest efektem jego rozbudowy. Rozbudowa całego węzła kolejowego była związana ze zbrojeniami i infrastrukturą militarną III Rzeszy. Prace wykonywali robotnicy przymusowi.

Dworzec odegrał miastotwórczą rolę wyznaczając nowy kierunek rozwoju urbanistycznego Iławy dzieląc (...) miasto na starą część (reprezentacyjną z kamienicami) i nową (z osiedlami mieszkaniowymi). (...) Odtąd zabudowa przesuwała się w jego kierunku.

Istnienie ważnego węzła kolejowego zadecydowało o przeniesieniu do Iławy władz powiatowych, które dotychczas znajdowały się w Suszu.

Wewnątrz budynku dworca zachowany historyczny rozkład pomieszczeń. Strop pomieszczenia centralnego - hali recepcyjnej zdobią płyciny z motywami roślinnymi oraz ukazujące herby miast dawnej prowincji wschodniopruskiej.

                                                                                                                                  zabytek.pl

Na placu przed dworcem stoi zabytkowa lokomotywa TKt48-53, 1951, 1 z 34 zachowanych. Działała do 1987. 

Przy ul. Broniewskiego rzucają się w oczy 2 piękne, kolejowe wieże ciśnień.

Wieże ciśnień: tzw. "grzybek", 1915, i druga, 1871

"Grzybek" był powszechnie stosowany na przełomie XIX/XX w. Za nim najstarsza z 4 wież ciśnień w Iławie, wg mnie najładniejsza, i jako jedyna nie wpisana do rejestru zabytków (dlaczego?).

Wodociągowa wieża ciśnień, przed 1905; ul. 1 Maja

Pod koniec wieku XIX (...) władze, chcąc zabezpieczyć miasto przed epidemiami cholery, dżumy i innych plag chorób zakaźnych i przyśpieszyć rozwój gospodarczy Iławy, w 1901 roku podjęły decyzję o budowie sieci wodociągów i kanalizacji miejskiej. 30.X.1901 roku zakupiono (...) grunt (...) i rozpoczęto tam budowę wodociągów miejskich oraz wieży ciśnień. Kolejnymi inwestycjami były budowa oczyszczalni ścieków nad jeziorem Iławskim oraz przepompowni ścieków nad Iławką koło mostu (...)

                                                                                                                     gazetaolsztynska.pl

Siedziba Iławskich Wodociągów znajduje się na ul. Wodnej 2.

Na koniec jeszcze jedno ciekawe miejsce. W parku "Żeromek" przy ul. Sienkiewicza, w zachodniej części miasta, od 1966 stoi pomnik Stefana Żeromskiego. Pisarz przekonywał mieszkańców Warmii i Powiśla do głosowania w plebiscycie za przyłączeniem tych ziem do Polski. Wcześniej znajdował się tu pomnik poległych w I w. św. Podobnie jak na cmentarzu w Ostródzie, upamiętniał poległych w bitwie pod Tannenbergiem. Powstał w 10. rocznicę bitwy, a zniszczony został w 1945.

Na tej samej ulicy pod nr 10 warto spojrzeć na willę z 4 ćw. XIX w. Po wojnie był w niej dom dziecka lub przytułek, a od 1953 - Sanepid.

Jeziorak (najdłuższe jezioro w Polsce) i Wielka Żuława (największa wyspa śródlądowa w Polsce)

Jak widać, Iława mimo ogromnych zniszczeń wojennych, nadal ma wiele do zaoferowania. Do tego jest pięknie położona. Idealny wybór np. na długi weekend.

Na plus są też dobre połączenia - dla mnie z Warszawą - oraz z atrakcyjnymi miejscowościami w okolicy. Podczas tego wyjazdu zwiedziłam Susz, Kamieniec i Szymbark. 

https://pojezierzeilawskie.pl/ilawa/

https://miastoilawa.pl/miasto/zabytki

https://gazetaolsztynska.pl/ilawa/historia

https://krainakanaluelblaskiego.pl/docs/Tartaki%20i%20flisactwo%20na%20Ewingach%20i%20Jezioraku.pdf  str. 4

https://zabytek.pl/pl/obiekty/g-228534

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Wiki_Lubi_Zabytki/warmi%C5%84sko-mazurskie/powiat_i%C5%82awski/gmina_I%C5%82awa

"Deutsch Eylau...dzisiejsza Iława" (film)