Susz

Susz jest pięknym, spokojnym, ładnie położonym miasteczkiem z niesamowitym kościołem, w którym zachowały się zabytki związane z historią regionu. Nigdzie nie widziałam tak pięknej loży kolatorskiej.

Susz został założony równocześnie z położoną o 21 km na południe - na terenie zakonnym - Iławą już w 1305 r. (...)

Wiek XV nie był pomyślny dla młodej osady miejskiej, która odczuła szczególnie skutki wojen polsko-krzyżackich. (...)

W 1520 r. (...) miasto, mimo że zostało zajęte przez oddziały polskie i złożyło hołd królowi polskiemu, (...) pozostało w dalszym ciągu w ramach państwowości krzyżackiej (...)

(...) W 1629 r. Susz został (...) splądrowany przez wojska polskie i szwedzkie. W latach 1708-1711 w Prusach grasowała dżuma, która nie ominęła także Susza. Mieszkańcy przenieśli się nawet na drugą stronę jeziora i tam mieszkali w barakach aż do jej wygaśnięcia. W czasie wojny siedmioletniej (1756- 1763) miasto poniosło straty, gdyż zajęte zostało przez wojska rosyjskie, które nękały je kontrybucjami. 

Dotkliwsza w skutkach była okupacja francuska w latach 1806-1807. Pobyt wojsk francuskich i związane z tym obowiązki kosztowały miasto olbrzymią sumę 94.654 talarów, tym bardziej, że w pobliskim Kamieńcu mieściła się główna kwatera wojsk francuskich, w której przebywał Napoleon. (...) Pierwsza wojna światowa dotknęła miasto jedynie pośrednio, godząc zwłaszcza w sprawę aprowizacji.(...)

Miasto otrzymało nowe bruki pod koniec XIX w. i na pocz. XX w. Ulice otrzymały na próbę oświetlenie spirytusowe w 1899 r., obok istniejącego już oświetlenia naftowego, a od roku 1904 oświetlono je całkowicie gazem. W 1914 r. wybudowano wieżę ciśnień przy Szosie Zalewskiej, w następnym roku sieć wodociągową. Światło elektryczne zapłonęło w mieście w 1921 r. Prąd elektryczny dostarczała elektrownia zbudowana obok dworca kolejowego (...). W czasie działań wojennych w 1945 r. Susz uległ dużemu zniszczeniu. Najbardziej zburzone zostało śródmieście, tzn. miasto w obrębie dawnych obwarowań. 

                                                                                                                     bazhum.muzhp.pl

Na początek rynek i okolice.

Domy w rynku niegdyś posiadały podcienia. Informacja o nich zawarta jest w dokumencie z XV w., a tradycja ta utrzymała się prawdopodobnie do poł. XVIII w. Musiało być pięknie!

Dom, k. XIX, 1 ćw. XX w.; ul. Stare Miasto 1

Jest to jedyny dom w rynku, który przetrwał wojnę. Zachowały się średniowieczne mury piwniczne (XV-XVIII w.). Znalazłam zdjęcie z 1916. 

Z rynku widać już kościół. Można wejść do przedsionka, ale naprawdę warto poczekać na mszę i obejrzeć wszystko z bliska.

Kościół św. Antoniego, 1 poł. XIV, XVI, XVII, XIX w., wieża, 1879

Historia kościoła farnego sięga 1330-1350 roku. Spełniał on rolę bastionu wzmacniającego linię obwarowań miejskich. (...) Wybudowano go z funduszy kapituły pomezańskiej i prepozytów kapituły kwidzyńskiej. Początkowo nosił tytuł Św. Rozalii i kiedy należał do katolików słynął z odpustów św. Rozalii. (...)

Po reformacji 1525 r. na terenie Susza powstała wspólnota ewangelicka. (...) Od 1576 r. ustanowiono osobnego kaznodzieję dla ludności katolickiej, a na kościół polski przeznaczono kaplicę cmentarną. W kościele farnym od 1723 r. proboszcz w każdą niedzielę wygłaszał polskie kazania.

W drugiej połowie XIX w. rozpoczęto intensywną germanizację powiatu suskiego. W roku 1846 zmarł ostatni pomocnik pastora odprawiający polskie nabożeństwa, a kościół przejęli ewangelicy. W roku 1905 na potrzeby katolików wybudowano neogotycki kościół pw. św. Rozalii. 

                                                                                                                                     sanktuarium-susz.info

Kościół św. Rozalii powstał na obrzeżach ówczesnej zabudowy, dość daleko od centrum (ul. Słowiańska) i nie jest tak atrakcyjny jak farny. To, co poniżej, powala na kolana!

Empora, pocz. XVII w.

Loża kolatorska Finckensteinów, z baldachimem, ozdobiona scenami biblijnymi

Ród Finckenstein związany jest przede wszystkim z pobliskim Kamieńcem, w którym znajduje się ich pałac (tzn. ruiny). 

Napisy po polsku

Ołtarz główny, 1607, fund. Teofila Polentza

Z kolei Teofil Polentz, syn ewangelickiego biskupa, był właścicielem zamku w Szymbarku.

Ambona, 1604

Gotycka Grupa Ukrzyżowania

Grupa Ukrzyżowania przeszła konserwację - tu można zobaczyć figury z bliska. Organy pochodzą z k. XIX w.

I jeszcze 2 ciekawe rzeczy na zewnątrz.

Otwory po świdrach ogniowych

Otwory w ceglanych ścianach świątyń powstały najprawdopodobniej w wyniku niecenia "świętego ognia" za pomocą świdra łukowego, ale są też inne teorie.

Chrześcijaństwo (...) inkulturowało wiele przedchrześcijańskich rytów związanych ze słowiańskim kultem i zwyczajami. Symbolika solarna nakazywała odbycie najważniejszych wieców w okresie wiosennego i jesiennego przesilenia. Podczas nocnych uroczystości i zabaw niecono „święty ogień” (...)

W symbolice słowiańskiej ogień był żywiołem, który niszczył ale również ożywiał. Dawał sposobność pozyskiwania nowych terenów leśnych pod uprawę roli czy wypas inwentarza. Popiół otrzymany z wypalonych drzew użyźniał bowiem ziemię i zapewniał obfitość plonów. Ogień bronił także przed dziką zwierzyną i odpędzał złe moce. Dając zaś poczucie ciepła i bezpieczeństwa, stawał się istotą domowego ogniska oraz jednoczył wspólnotę plemienną.

                                                                                                                    architektura.pomorze.pl

D. Gemeindehaus (dom parafialny), kino, ob. Katolickie Centrum Kultury, 1905; ul. Kościelna 2

A tak budynek wyglądał w l. 1910-20.

Mury obronne, XIV, XVIII w.; ul. Kościelna

Susz został wcześnie otoczony murem, który (...) datuje [się] na XIV w., i rowem , o czym wspomina odnowiony dokument lokacyjny z 1315 r. Mur został zbudowany do połowy z kamieni polnych, a reszta z cegły. Wzmocniono go 17 wieżami (...) Od XVI w. do muru miejskiego dobudowywano domy, które (...) nazywano podmurkami. W 1719/20 r. w kilku miejscach mur wzmocniono palisadą. W pierwszej poł. XIX w. groził on zawaleniem i został rozebrany.

                                                                                                             bazhum.muzhp.pl

Ul. Podmurze 2 (XVIII/XIX w.) i 4

Dom został zbudowany na linii d. murów obronnych.

Mury obronne, XIV, XVIII w.; ul. Podmurze

A to już park miejski z grodziskiem, które dało początek miastu. Wcześniej (XII-XIII w.) była tu osada zamieszkała przez ludność pruską.

Lufy armatnie z dział, które znajdowały się w Kamieńcu

Grodzisko związane z dworem należącym do kapituły pomezańskiej, ok. 1305

Jez. Suskie

Bożnica, klubokawiarnia, ob. dom kultury, 1868, rem. 1978-80; ul. Wąska 5

Przeszłam przez rynek w kierunku młyna, który wypatrzyłam z daleka.

Zabytkowy młyn; ul. Bałtycka 5

Nie udało mi się dowiedzieć, kiedy powstał. Pewnie w XIX w. Znalazłam tylko takie informacje:

Z (...) zakładów przemysłowych działających w Suszu, wymienić należy dwa młyny poruszane siłą pociągową (końmi lub wołami), jeden założony w 1782 r. dla mielenia śruty, potrzebnej do pędzenia gorzałki, a drugi zbożowy — zbudowany w 1818 r. na przedmieściu przez Michała Dahma (...)

Od drugiej połowy XIX w. rozwinął się przemysł młynarski: w 1877 r. istniało 5 wiatraków (koźlaków) i jeden młyn parowy.

                                                                                                                      bazhum.muzhp.pl

Czy to jest młyn Dahma? 

Ul. Kajki i Iławską poszłam w kierunku cmentarzy i wieży ciśnień.

Gazownia, ob. rozdzielnia gazu, 1907; ul. Kajki 7

Wodociągowa wieża ciśnień (komunalna), 1915; ul. Kopernika 49

Gazownia jest podobna do tej w Iławie. W karcie zabytku napisano, że "to reprezentatywny model gazowni dla zakładów tego typu budowanych na Warmii i Mazurach z początkiem XX w.".

Przedmieście Iławskie, najstarsze, rozwinęło się za Bramą Szpitalną wzdłuż drogi do Iławy. Pierwsza wzmianka pochodzi z XVI w.

Przy ul. Iławskiej zachowało się kilka starych domów, szczególnie bliżej rynku. 

W okolicach wieży ciśnień znajduje się cmentarz ewangelicki, a po drugiej stronie ul. Pieniężnego - cmentarz i pomnik Polskich Żołnierzy poległych podczas II wojny światowej.

Dom, 2 poł. XIX w.; ul. Iławska 29

Dom, pocz. XIX w.; ul. Iławska 4

Dom, XVIII/XIX w.; ul. Iławska 8/ Rybacka

Ul. Rybacką zeszłam do Wodnej.

Dom, l. 30. XX w.; ul. Wodna 6

Ul. Słowiańska jest główną ulicą Susza, obok Piastowskiej. To pierwsza opcja powrotu z rynku na dworzec kolejowy.

Ul. Słowiańska 32

Ten mur niegdyś był częścią domu, co widać na street view z 2012. Idealny przykład tzw. podmurka.

Dom, k. XIX w.; ul. Słowiańska 26

Poczta, 1882; ul. Słowiańska 24

I pocztówka z l. 1900-1915.

Pomnik poległych w I w. św., 1922, ob. Chrystusa Króla; ul. Słowiańska/ Prabucka

Pomnik jest naprzeciwko poczty, na skwerze. Na fotopolska.eu jest zdjęcie z 1936. Obecna tablica ma datę 1946.

W pobliżu skrzyżowania ulic Słowiańskiej i Piastowskiej stoi pierwszy dom, jaki mnie zachwycił w Suszu. Powstał na Przedmieściu Prabuckim.

Dom, ok. 1890; ul. Słowiańska 9

Podobno przed 1945 na parterze mieściło się biuro firmy ubezpieczeniowej, a po 1945 - restauracja i spółdzielnia szewska. W karcie zabytku można zobaczyć wnętrze i piękne detale.

Teraz, jeśli ktoś się spieszy na pociąg, powinien iść prosto ul. Piastowską. W 1927 wybudowano na niej 2 domy dla urzędników, ale nie wiem, które to. Może któreś z tych poniżej?

SP im. gen. Józefa Bema, d. Gimnazjum Kawalerii Polskiej, k. XIX w.; ul. Piastowska 3-5

Znalazłam pocztówkę z 1900.

Ul. Piastowska 8 i 12, l. 30. XX w.

Ul. Piastowska 12 i 14, l. 30. XX w.

"Mlekovita", k. XIX w.; ul. Piastowska 19

Druga możliwość powrotu to od skrzyżowania dalej ul. Słowiańską, a potem Koszarową. Na trasie kościół św. Rozalii i, oczywiście, koszary. Po drodze można zjeść dobry obiad w Warmiance. 

Dom, k. XIX w.; ul. Słowiańska 10

Jak się dowiedziałam na miejscu, w domu z 1905 (nr 12) mieścił się sąd i więzienie. Podobno nawet coś się zachowało, ale nie miałam już czasu drążyć tematu. W karcie zabytku jest informacja o sądzie na tej ulicy, i że budynek był zamieszkany przez urzędników sądu rejonowego.

Koszary dla stacjonującego w Suszu pułku kirasjerów, 1903; ul. Koszarowa

RZECZPOSPOLITA POLSKA i zeskrobane LUDOWA?

Susz polecam z czystym sumieniem, nie tylko z powodu kościoła. Znalazłam tu mnóstwo ciekawych rzeczy.

Jak zawsze, dobrze jest przed przyjazdem trochę poczytać, żeby wiedzieć, na co się patrzy. Miejsca, czasem niepozorne, mają swoją historię. Sporo doczytałam po powrocie, chociaż za dużo informacji o Suszu to nie ma.

No i rozmawiać z ludźmi, bo o koszarach i sądzie, na przykład, nie wiedziałam. Tablice informacyjne są, ale nie wszędzie. 

AKTUALIZACJA

3.11.23 młyn częściowo się zawalił. Dowiedziałam się z artykułu, a potem dopytałam. Prawdopodobnie zostanie rozebrany, chociaż ja cały czas jeszcze mam nadzieję, że może uda się go jakoś uratować...

https://www.susz.pl/pl/content/historia-i-najwa%C5%BCniejsze-zabytki-miasta

https://pojezierzeilawskie.pl/susz/

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Wiki_Lubi_Zabytki/warmi%C5%84sko-mazurskie/powiat_i%C5%82awski/gmina_Susz

https://bip.susz.pl/zalaczniki/3594/Zarz_BurmSusza_116_z_28_08_2019_r_20-03-2020_13-21-09.pdf

https://zabytek.pl/pl/obiekty?szukaj=Susz&strona=10

Zenon Nowak, "Rozwój przestrzenny miasta Susza"

https://www.sanktuarium-susz.info/sanktuarium/historia

Sanktuarium św. Antoniego Padewskiego w Suszu (film)

http://leksykonkultury.ceik.eu/index.php/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_pw._%C5%9Bw._Antoniego_Padewskiego_w_Suszu

http://leksykonkultury.ceik.eu/index.php/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_pw._%C5%9Bw._Rozalii_w_Suszu