Supraśl

Do Supraśla pojechałam po raz drugi z zamiarem wejścia do Muzeum Ikon, dokończenia zwiedzania i ożywienia wspomnień. Miasto pięknie położone, z wieloma zabytkami i blisko Białegostoku. Idealny cel na jednodniowy wypad!
Przemysł włókienniczy, z którego słynął Supraśl, nie odrodził się po wojnie, za to w 1999 miasto uzyskało status uzdrowiska.


Wysiadłam na rynku i od razu zobaczyłam intrygującą pozostałość jakiegoś zakładu czy fabryki. Moją uwagę zwróciła wieża, ale dopiero teraz dowiedziałam się, co to jest i przeczytałam, że ma zostać wyremontowana.

Wieża ciśnień (strażacka), na której suszono węże, i komin - pozostałość po fabryce włókienniczej Samuela Cytrona

Tkacze zatrudnieni w fabryce gasili również pożary.  
Fabrykę Samuel Hirsz Cytron odkupił w 1904 od żony Adolfa Buchholtza - na przełomie XIX i XX w. prawie wszystkie fabryki przeszły w ręce żydowskie. Została wysadzona przez Niemców w 1944.
  

Zdj. otrzymane od Pani E. Stepaniuk z PK Puszczy Knyszyńskiej

Po krótkim spacerze doszłam do kościoła.

Kościół Św. Trójcy został zbudowany w latach 1861-63, jego poświęcenie nastąpiło jednak dopiero w 1865. Po Powstaniu Styczniowym władze carskie nie zezwalały na jego użytkowanie. Dopiero po interwencji fabrykanta włókienniczego, Alfonsa Alta, stało się to możliwe, pod warunkiem, że proboszcz będzie Niemcem i nabożeństwa będą się odbywać po niemiecku.
Kościół reprezentuje styl eklektyczny. Kruchta z wieżą, chór i 2 zakrystie powstały w 1903, wtedy też została przedłużona nawa.

Kościół Św. Trójcy, 1863

Kościół Św. Trójcy, 1863

Stara plebania, pocz. XX w.; ul. Piłsudskiego 52b/3 V

W pobliskim Domu Ludowym w okresie międzywojennym skupiało się życie kulturalne Supraśla. W 1936 powstało tu kino dźwiękowe.
Drewno na budowę podarował fabrykant supraski, Konstanty Zachert, a projektantem był warszawski architekt, Jarosław Girin.
Remont ukończony w 2015 przywrócił budynkowi elementy utracone po wojnie. Obecnie działa tu Centrum Kultury i Rekreacji w Supraślu.

Dom Ludowy, drewniany, modernistyczny, 1934; ul. Piłsudskiego 11

Neogotycki kościół pw. NMP Królowej Polski to dawny kościół ewangelicki. Służył ewangelikom do 1939. Działkę pod jego budowę podarował Wilhelm Fryderyk Zachert.
Kościół zdewastowano podczas wojny. Ze strony ciekawepodlasie.pl:

"W 1939 roku  na mocy postanowienia między sowietami i hitlerowcami, przeprowadzono ewakuacje supraskich Niemców, w większości ewangelików do III Rzeszy. W czasie przebywania Rosjan w Supraślu (lata 1939- 1941) świątynia p.w. Zmartwychwstania Pańskiego została zdewastowana i zamieniona na kino-teatr „Krasnyj Ugołok”. Sowieci usunęli ze świątyni symbole religijne. Z iglicy zboru znikł krzyż, którego miejsce zajęła czerwona gwiazda. Zniszczono również zegar odmierzający supraślanom tzw. „czas miejski”.

Po ponownym wkroczeniu Armii Czerwonej do Supraśla w 1944 zbór p.w. Zmartwychwstania Pańskiego był magazynem broni i amunicji.

W latach 1945-1968 Kościół poewangelicki służył kolejno jako magazyn ziół, materiałów budowlanych, nawozów sztucznych. Niewłaściwe użytkowanie i brak nadzoru doprowadziły do zawalenia dachu budynku."

Aż do lat 80. XX w. kościół stał opuszczony. W 1989 został odkupiony od ewangelików i od 2005 jest świątynią nowo utworzonej parafii.

Kościół ewangelicki, 1885, ob. kat. pw. NMP Królowej Polski

Domy tkaczy budowane były na ul. 3 Maja od 1834. Wilhelm Fryderyk Zachert, włókiennik ze Zgierza angielskiego pochodzenia, sprowadził tu swoich robotników, wytyczył ulice i wybudował dla nich domy.

"Przykładowy dom tkacza w Supraślu, miał na parterze układ pomieszczeń symetryczny względem usytuowanej na środku sieni (...) W jednym domu mieszkały zazwyczaj 2 rodziny. Po jednej stronie sieni znajdowały się pokoje mieszkalne a po drugiej warsztaty tkackie."
                            ciekawepodlasie.pl

Rodzina Zachertów jest odpowiedzialna za stworzenie i rozwój przemysłu włókienniczego w Supraślu w latach 30. XIX w., oraz jego układ urbanistyczny (na wzór Zgierza, obecnie miasta partnerskiego Supraśla). W momencie przybycia W. F. Zacherta w 1833 Supraśl był osadą przyklasztorną.
W jaki sposób znaleźli się na tych terenach?
Po upadku Powstania Listopadowego i niekorzystnych zmianach taryf celnych załamał się eksport na rynki wschodnie i wielu przemysłowców przeniosło się do obwodu białostockiego. Rząd rosyjski im to ułatwiał, oferując wiele korzyści. Wśród nich był m.in. Adolf Buchholtz.
W 1866 Wilhelm Fryderyk Zachert zakupił majątek ziemski Supraśl, ale zakres jego działalności znacznie wykraczał poza jego granice. Był jednym z pionierów rozwoju przemysłu włókienniczego w Polsce i drugim co do wielkości producentem sukna dla Rosji. Po jego śmierci w 1885, m.in. na skutek podziału między spadkobierców, fabryki zaczęły podupadać.
Pałac Buchholtzów należał początkowo do Wilhelma Zacherta. Został rozbudowany, a właściwie zbudowany na nowo, przez kolejnego właściciela, Adolfa Buchholtza juniora, przed jego ślubem. Otacza go park założony po 1834, a przekomponowany na początku XX w.
Obecnie mieści się tu Liceum Plastyczne. Z wejściem do środka nie miałam problemu.

Pałac Buchholtzów, 1903

Koniusznia-wozownia, 1903, i stróżówka, 1910

 Wewnątrz piękna secesja!

Dom Jensena po przeciwnej stronie ulicy został zbudowany przez Wilhelma Fryderyka Zacherta w 1866. W tym samym roku odkupił go fabrykant, Johann Jansen. Jego syn, Adolf, przebudował i rozbudował obiekt, tworząc fabrykę włókienniczą oraz budynki mieszkalne. Fabryka funkcjonowała do 1915.
W późniejszym okresie mieścił się tam posterunek policji, milicji radzieckiej, a podczas II wojny światowej - nadleśnictwo niemieckie. W latach 80. XX w. budynki przebudowano i obecnie należą do Liceum Plastycznego.

Dom Jensena, 1866

Dom Ogrodnika był mieszkaniem klasztornych ogrodników, następnie mieściła się tu karczma, a w okresie międzywojennym - urząd pocztowy. "Na szczególną uwagę zasługuje dach budynku typu polskiego łamanego, kryty gontem. Rzadko już spotykany przykład drewnianego budownictwa terenów puszczańskich." (tablica informacyjna).

Dom Ogrodnika (Stara Karczma, Stara Poczta), 2 poł. XVIII w.; ul. Konarskiego 3

Doszłam do celu, czyli do Pałacu Archimandrytów, w którym mieści się Muzeum Ikon. Ale wejście do Muzeum to nie jest prosta sprawa. Czekało sporo ludzi, wyznaczano godziny wejść. Miałam dużo czasu, więc zaczęłam się kręcić po okolicy, aż uznałam, że zdążę do Podsupraśla na cmentarz prawosławny.
Na dwóch oryginalnych bramach od strony ul. Klasztornej widać literę "Z" (Zachert). Wilhelm Fryderyk dobudował trzecie piętro pałacu.

Pałac Archimandrytów (Chodkiewiczów), 1655, poł. XVIII w., 1959-1972

Miejsce, gdzie zatrzymała się łódź wioząca mnichów z Gródka poszukujących dogodnego miejsca dla wspólnoty

 W tym miejscu, na Suchym Hrudzie w 1500 r. wg Latopisu

zatrzymał się krzyż puszczony przez mnichów prawosławnych

z pobliskiego Gródka na wody rzeki Supraśl (Sprząśli)

 w poszukiwaniu cichej przystani życia monastycznego

i duchowego.

Tu rozpoczyna się historia Monasteru i Supraśla.

                                                                                               Supraśl 2004 r.

Szłam ul. Chodakowskiego. Minęłam dworek Zacherta (Biały Dworek), który jest siedzibą Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej. Dworek był po wojnie tak niszczony, że konieczna była rekonstrukcja (zakończona w 1990). Nie odtworzono drewnianej werandy na tyłach.
Tam spotkałam Panią, która zaproponowała mi podwózkę. Powiedziała mi też o jeszcze jednej Świętej Sośnie. Jest teoria, że rosła w miejscu mocy i dlatego ma tak poskręcane włókna.

Święta Sosna, 350 lat; Podsupraśl (naprzeciwko cmentarza prawosł.)

Pierwsza Święta Sosna, jaką widziałam wcześniej na skrzyżowaniu al. Niepodległości i Piłsudskiego, została wyeksponowana w identyczny sposób i opatrzona tablicą informacyjną.

Sosny te były "uświęcane" poprzez zawieszenie na nich kapliczek. Robiono to z różnych powodów: poświęcano je pamięci członków rodziny, przodków, przeciw morowi, ku pamięci zaginionych itp. To specyficzny tylko dla tych terenów, wywodzący się jeszcze z czasów pogańskich, zwyczaj. Według ludowych wierzeń sosny takie stawały się nietykalne - człowiek który by ściął takie drzewo spotkałby się z ogólnych potępieniem. Nie minęłaby go też za to kara: wierzono, że na przykład mógł oślepnąć. Choć po wojnie chciano ściąć supraską sosnę - nie znalazł się nikt kto by się na to odważył.

Cmentarz prawosławny został założony w 1900. Cerkiew cmentarna pw. św. Jerzego Zwycięzcy w latach 1923-56 pełniła funkcję świątyni parafialnej w Supraślu. W 1932 dobudowano do niej dzwonnicę.
Cerkiew i brama cmentarna to przykłady typowego budownictwa cerkiewnego z początku XX w. Duże wrażenie robią drewniane krzyże - typowe dla obszaru Puszczy Knyszyńskiej - stojące między nowymi grobami.

Ogrodzenie z bramą, 1901

 Cerkiew cmentarna pw. św. Jerzego Zwycięzcy, 1901

Wróciłam pieszo i miałam jeszcze chwilę, więc poszłam na pobliskie bulwary i wypiłam herbatę w zamkniętej ostatnio Pijalni ziół i herbat - Dar Natury. Szkoda, fajne miejsce było...

Bulwary nad rzeką Supraśl

Na prawosławny monastyr męski Zwiastowania NMP i św. Jana Teologa składają się:

- Cerkiew Zwiastowania NMP, 1511, po 1984,
- Pałac Archimandrytów, 1655, poł. XVIII w., 1959-1972,
- budynki klasztorne, 1764, 1830, po 1956,
- brama-dzwonnica, 1752, 1955? (wzorowana na bramie pałacowej w Białymstoku),
- cerkiew św. Jana Teologa, 1891,
- pozostałości katakumb z XVI w.,
- ogrody włoskie.

Cerkiew Zwiastowania NMP jest, niestety, powojenną rekonstrukcją - została wysadzona w 1944. Jest to jedyna w Polsce gotycko-bizantyjska cerkiew obronna.

Trochę historii ze strony ciekawepodlasie.pl:

"Nowożytna historia Supraśla i jego rozkwit wiąże się właśnie z tym obiektem a dokładnie z mnichami, którzy tą  niepowtarzalną cerkiew wybudowali. Nie byłoby ich tam jednak bez Aleksandra Chodkiewicza, herbu Kościesza, koniuszego nadwornego, marszałka gospodarskiego a od 1544 r wojewody nowogrodzkiego, który najpierw w 1498 r. sprowadził ich do Gródka (gdzie znajdował się dwór tego magnata) z Ławry Pieczerskiej w Kijowie (niektórzy badacze przywołują też św. Górę Athos).

Po dwóch latach w związku z uciążliwością przebywania mnichów w ludnym i gwarnym Gródku, poprosili swego dobroczyńcę o przeniesienie w inne spokojniejsze miejsce nad rzeką Supraśl. (...)

W październiku 1596 r. została podpisana unia między kościołem Wschodnim i Zachodnim - Unia Brzeska.  Hilarion Masalski, będący w tym czasie archimandrytą supraskim odrzucił projekt unii (...) W 1614 roku nowy przełożony klasztoru, Herasim Welikonejusz przyjął postanowienia synodu władyków prawosławnych z Brześcia (...) Po przyjęciu w 1635 roku nowej reguły- zakonu bazylianów, zakonnicy stali się unitami (...). Od połowy XVII (...) życie w monastyrze ożywiło się i w niedługim czasie Supraśl stał się jednym z ważniejszych w Rzeczypospolitej ośrodków intelektualnych unitów. Stało się to między innymi za sprawą działającej od 1695 r. drukarni. (...) W 1839 r carat zlikwidował Cerkiew grecko-unicką, włączając jej majątek,  duchownych i wiernych do Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. (...) W 1915 roku wraz z I wojną światową mnisi opuścili Supraśl pozostawiając mienie klasztorne.(...) W 1918 r. (...) władze przekazały świątynię i klasztor Kościołowi rzymskokatolickiemu. Salezjanie prowadzili w nim ośrodek wychowawczy dla sierot. (...) Po wojnie zrujnowane obiekty klasztorne odbudowano i zorganizowano w nich Technikum Mechanizacji Rolnictwa. Po długoletnim sporze decyzją polskiego rządu z lutego 1996 r. obiekty przekazano Polskiej Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej".

Cerkiew Zwiastowania NMP, 1511, po 1984

Zwiedziłam Muzeum Ikon i to było na tyle :( Tak jak podczas poprzedniej wizyty, tak i teraz, odniosłam pełną porażkę. Wtedy był remont, teraz nie weszłam ani do cerkwi Zwiastowania, ani do cerkwi św. Jana Teologa, bo bracia rozpoczynali ciszę (16.00). Spóźniłam się 5 minut! Nie widziałam też ruin bazyliańskich katakumb, bo są na terenie, na który nie dało się wejść.

Mocno podłamana, poszłam na cmentarz katolicki. Składa się z 2 części:

• Część południowa to dawny cmentarz unicki z końca XVIII w. Po kasacie Unii w latach 40. XIX w. został podzielony na część prawosławną (wsch.) i katolicką (zach.). 

Drewniana cerkiew cmentarna pw. św. Pantelejmona została dobudowana w 1875 do murowanej wieży z końca XVIII w. Został w niej pochowany archimandryta Nikodem Marcinowski (zm. 1855). Do budowy tej cerkwi wykorzystano materiały z cerkwi Zmartwychwstania Chrystusa, rozebranej właśnie w 1875, a stojącej nad katakumbami w klasztorze bazylianów.
W tej części jest 67 zabytkowych nagrobków.

• Część północna, czyli dawny cmentarz ewangelicki z lat 40. XIX w. 

Kaplice grobowe Buchholtzów i Zachertów widać z daleka.

Kaplica pw. Wszystkich Świętych, 1875-1878 (d. św. Pantelejmona)

Kaplica grobowa Buchholtzów, 1904

Kaplica grobowa Zachertów, 1885

Kaplica grobowa Zachertów: sygnatura warszawskiego architekta, H. Żydoka

Wróciłam do centrum.
Budynek obecnego ratusza powstał z przeznaczeniem na cele oświatowe. Była to pierwsza polska szkoła (żeńska) ufundowana przez baronową Józefinę Zachert i przez nią finansowana. Zdobyła również pozwolenie na nauczanie historii i języka polskiego. Ale znalazłam też informację, że nauczanie tych przedmiotów było tajne.
W 1995 Jan Zachert przekazał budynek miastu.
W pobliżu znajduje się Ogród Saski z pomnikiem Orła Białego. Upamiętnia on mieszkańców miasta poległych w latach 1914-1920. Park jest pozostałością po bazyliańskim założeniu ogrodowo-parkowym z połowy XVIII w.

D. szkoła, 1906 (ob. ratusz); ul. Piłsudskiego 58

Ul. Cieliczańską udałam się na poszukiwanie kanału "Kopanica" ze stawem młyńskim i groblą. Doszłam bez problemu, bo to popularne tereny spacerowe. Niby już byłam na miejscu, tylko gdzie grobla? Zapytałam kilku osób i nic. W końcu zostałam oświecona - właśnie stałam na grobli! :)

Ul. Cieliczańska

Dom Kleina, administratora fabryki Buchholtzów, k. XIX w., ewangelicki dom parafialny do 1939; ul. Cieliczańska 1

Historia powstania "Kopanicy" związana jest z monastyrem.

"Oprócz sadzawek rybnych zaopatrujących mnichów w postny pokarm, w XVI – XVII w. wykopano 2,5 kilometrowy sztuczny kanał w dolinie rzeki Supraśl, zwany przez współczesnych Kopanicą, Nową Rzeką lub Rzeką Kopaną. Na końcu kanału, zorganizowano 8 ha staw młynowy zwany Zajmą, a przy nim młyny z osadą młynarską."

                                                                                                          ciekawepodlasie.pl
                                                                                                                

Dawna grobla w Supraskim Systemie Wodnym ("Kopanica"), 1. poł. XVII w.

I w tak pięknych okolicznościach przyrody zakończyłam zwiedzanie Supraśla, nie mając bynajmniej  poczucia, że go zwiedziłam. Może za trzecim razem się uda? :)




http://monaster-suprasl.pl/zwiedzanie
http://www.suprasl.podlasie.pl/index.php/zabytki
http://www.ciekawepodlasie.pl/opis/57,Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82+parafialny+pw.+NMP+Kr%C3%B3lowej+Polski.htm

https://www.osadnicy.info/pl/postacie/wilhelm-fryderyk-zachert
http://bialystok.wyborcza.pl/bialystok/1,35241,11233141,Zachert_walczy_o_mienie_w_Supraslu__Od_20_lat.html

Szczególnie polecam ten link, dużo ciekawostek z pierwszej ręki:

http://bialystok.wyborcza.pl/bialystok/1,35241,11887213,Podroz_sentymentalna__Suprasl_sladami_Zachertow.html