Białystok mniej znany

Białystok to stolica Podlasia, miasto piękne i wielokulturowe. Żyje tu największy odsetek ludności prawosławnej w Polsce, są 2 domy modlitwy muzułmanów. Zachowało się wiele śladów społeczności żydowskiej. W swojej historii był miastem prywatnym, stolicą obwodu w carskiej Rosji i ośrodkiem włókienniczym.
W 1660 Białystok wszedł w posiadanie Branickich, którzy są odpowiedzialni za całe założenie urbanistyczne. Prawa miejskie otrzymał w 1691.

Pałac Branickich powstał z przekształcenia XVI-wiecznego zamku Wiesiołowskich wg projektu Tylmana z Gameren. Zwany był Wersalem Podlaskim, toczyło się w nim bujne życie towarzyskie, bywali królowie.
W XIX i na początku XX w. pałac był własnością cara i niszczał, potem umieszczono w nim Instytut Panien Szlacheckich. Spalony w 1944, został odbudowany po wojnie.
Jest siedzibą Uniwersytetu Medycznego.

Park przy pałacu Branickich, k. XVII, XVIII w., 1962

Pawilon pod Orłem, 1756, rekonstr. w 2011

Pałac Branickich, 2 poł. XVI w. - 1962

Pałacyk gościnny Branickich, 1771, 1952; ul. Kilińskiego 6

Na Rynku Kościuszki należy zobaczyć przede wszystkim:

- Ratusz z 1761, odbudowany w 1958 (nie pełnił funkcji administracyjnych, był obiektem handlowym, z wieży strażacy obserwowali miasto; ob. Muzeum Podlaskie),
- Bazylikę Wniebowzięcia NMP z 1906, która powstała jako dobudówka do kościoła parafialnego (1617-1626, poł. XVIII w.) - władze carskie tylko na rozbudowę pozwoliły :),
- Szpital z 2 poł. XVIII w.,
- Dawną zbrojownię (Cekhauz) z 1807, odbudowaną po wojnie (magazyn sprzętu strażackiego, wartownia garnizonowa; ob. Archiwum Państwowe),
- Tzw. Austerię, czyli dawną kamienicę dworską (ok. 1771, 1946) przy ul. Sienkiewicza 4 (prawdziwa austeria znajdowała się podobno po drugiej stronie ulicy),
- Klasztor Sióstr Miłosierdzia i szpital św. Marcina z 1769.

Poza tym, dobrze jest tam po prostu pobyć, obejrzeć również inne zabytkowe budynki i zjeść dobry obiad, bo wybór restauracji jest duży.

W południowej pierzei rynku istniał niegdyś stary cmentarz żydowski. Również pobliski Park Centralny założony został na miejscu dawnego XVIII-wiecznego cmentarza rabinackiego.

Rynek Kościuszki - z lewej strony Austeria

W okolicach centrum znajdują się 2 cerkwie. Pierwsza, pw. św. Marii Magdaleny, powstała z fundacji Jana Klemensa Branickiego podczas rozbudowy miasta. Jest jedną z najstarszych i nielicznych rotund na Podlasiu. Do środka wejść nie można, a przynajmniej mi się 2 razy nie udało, w różnych latach, mimo, że wg strony zabytek.pl jest dostępna. Po wschodniej stronie wzgórza znajdował się cmentarz unicki.
Druga, cerkiew prawosławna pw. św. Mikołaja, "reprezentuje typ świątyni wzorowanej na późnobizantyjskich kościołach krzyżowo-kopułowych. Stylowo nawiązuje do klasycyzmu rosyjskiego i architektury Petersburga." (zabytek.pl ). Jest dostępna podczas nabożeństw, ale ja jakoś zawsze wtedy byłam gdzie indziej.

Kaplica gr.-kat. cmentarna, ob. prawosławna pw. św. Marii Magdaleny, 1758; ul. Kalinowskiego 8

Cerkiew prawosławna pw. św. Mikołaja, 1846; ul. Lipowa 15

Bardzo wiele zabytków w taki czy inny sposób jest związanych z Żydami. Są porozrzucane po całym mieście - fabryki, synagogi, pałacyki. Zachowana do dziś dzielnica biedoty, Chanajki, zasługuje na oddzielny wpis.

Kilka słów o historii Żydów w Białymstoku - ale też o historii samego Białegostoku - ze strony sztetl.org.pl:

"Braniccy lokowali miasto Białystok w 1691 r. Zachęcali Żydów do osadnictwa, budując dla nich domy, sklepy oraz fundując synagogę. (...) W 1745 r. dziesięciu żydowskim handlarzom oddano do dyspozycji większość sklepów znajdujących się w obrębie rynku. (...) Począwszy od drugiej dekady XIX w., fortuny na pośrednictwie pomiędzy Królestwem Polskim a Cesarstwem Rosyjskim zbili m.in. Izaak Zabłudowski, Abram Grodzieński i Aron Erbstein. Żydowscy kupcy z Białegostoku zdominowali również rynek dostawców towarów dla rosyjskiej armii. W drugiej poł. XIX w. Białystok stał się jednym z najprężniej rozwijających się ośrodków przemysłowo-handlowych w zachodniej części Imperium Rosyjskiego. Głównym impulsem dla rozwoju przemysłu i handlu w drugiej poł. XIX w., było wprowadzenie w 1831 r., w ramach represji po powstaniu listopadowym, restrykcyjnych ceł na granicy między Królestwem a Cesarstwem. W zaistniałej sytuacji wielu przedsiębiorców żydowskich, m.in. fabrykanci tkanin z Łodzi i Zgierza, przeniosło swoje zakłady do Białegostoku i okolicznych miejscowości. (...) Żydzi stanowili 80% białostockich przedsiębiorców. W 1857 r. mieszkało tu 9547 Żydów – 67% łącznej liczby mieszkańców. Przeprowadzenie przez Białystok w 1862 r. linii kolejowej łączącej Warszawę z Petersburgiem przyspieszyło rozwój gospodarczy – miasto zyskało nawet przydomek „Manchesteru Północy” (...) Wraz z rozwojem przemysłu włókienniczego białostoccy Żydzi bogacili się, wypierając stopniowo z rynku działających tu wcześniej przedsiębiorców niemieckich. (...) Podczas gdy w 1847 r. mieszkało tu niespełna 7 tys. Żydów, zaledwie 50 lat później, tj. w 1897 r., społeczność żydowska Białegostoku liczyła już 41 905 osób, co stanowiło 63% mieszkańców. W 1860 r. pośród 44 fabryk tekstylnych – 19 należało do właścicieli żydowskich. W 1898 r. 299 spośród działających w mieście 372 zakładów przemysłowych było własnością Żydów, a niemal 60% zatrudnionych w nich robotników stanowiły osoby wyznania mojżeszowego. (...) Rozwijający się w Białymstoku przemysł tytoniowy pozostawał niemal w całości w rękach żydowskich przedsiębiorców. Spośród 3628 handlarzy i właścicieli sklepów w Białymstoku, 3186 (90%) – było Żydami. (...) 
Liczebność społeczności żydowskiej zmniejszyła się (...) w latach I wojny światowej prawie o połowę. W 1921 r. mieszkało tu 39 602 Żydów, czyli 51% ludności. Trudna sytuacja ekonomiczna, powodowana przez recesję, gwałtowne zmiany koniunktury i ogólny kryzys w przemyśle włókienniczym, przyczyniła się do kolejnej fali emigracji zarobkowej Żydów z Białegostoku, która miała kontynuację w latach 20. i 30. XX w. ."

Jak się patrzy na te dane, to nie dziwi fakt, że wszędzie napotyka się ich ślady.

Pałacyk Chaima Nowika, 1910; ul. Lipowa 35

"W budynku przy ul. Lipowej 41D mieściła się przed wojną powszechna szkoła hebrajska, działająca w ramach sieci szkół prowadzonych przez organizację Tarbut, pozostającą pod wpływami ruchu syjonistycznego. W szkole prowadzono nauczanie w języku hebrajskim, propagowano też świecką kulturę hebrajską.

W znajdującym się obok szarym budynku pod numerem 41, w okresie międzywojennym mieściły się: gimnazjum żydowskie, Żydowska Szkoła Rzemieślnicza oraz dwa przedszkola: polskie i żydowskie."

                                                                                                                         

                                                                                                                        sztetl.org.pl

Szkoły Żydowskie - Tarbut i Rzemieślnicza; Lipowa 41d i 41

Ul. Lipowa to ulica reprezentacyjna, na której właściwie każdy dom to zabytek. Nazwa pochodzi od szpaleru lip, które rosły tu od XVIII aż do XX w.
Pod nr 28 znajduje się ładna kamienica zbudowana po 1900, a pod 24 - "Willa pod Kariatydami" ("Dom szlachty") sprzed 1860. Nr 33 to żydowska kamienica czynszowa, w której mieszkał popularyzator esperanto, Jakub Szapiro.

Tow. Dobroczynne Linas Chajlim (1893-1943), kamienica z k. XIX w.; ul. Zamenhofa 19

Przy ul. Ludwika Zamenhofa 26 do 1927 stał jego dom rodzinny.

W najstarszej dzielnicy żydowskiej, Schulhof, na ul. Suraskiej (d. Bożniczej), znajdowała się do 1941 największa synagoga Białegostoku, Wielka Synagoga. Mieszkali tam głównie Żydzi ortodoksyjni.
Napis na tablicy pamiątkowej:

Święty nasz wspaniały przybytek stał się pastwą ognia, 27 czerwca 1941 r. 

2000 Żydów niemieccy mordercy spalili w nim żywcem

Na stronie jewishbialystok.pl są zdjęcia.

Miejsce po synagodze z 1913; ul. Suraska

Cmentarz żydowski przy ul. Bema powstał w 1830. W mogiłach zbiorowych grzebano tu ofiary cholery. Jako miejsce pochówku cmentarz służył do 1892, ale jeszcze w latach 60. XX w. można było zobaczyć nagrobki i murowane ogrodzenie. Po wojnie urządzono w tym miejscu targowisko.
Podczas prac budowlanych (ZUS) wykopywano szczątki ludzkie. Pochowano je w miejscu, gdzie dziś znajduje się Gwiazda Dawida.
Jak cmentarz wyglądał można zobaczyć na starym zdjęciu.

Miejsce po cmentarzu żyd. (cholerycznym); ul. Bema

Ul. Bema - czy to jeden z domów widocznych na zdjęciu?

W pobliżu dawne więzienie carskie i koszary Mariampolskiego Pułku Huzarów.

"Zespół budynków więzienia carskiego zbudowano do 1912 r., jako Oddział Więzienia Powiatowego, które bezpośrednio podlegało władzom Inspekcji Więziennej guberni grodzieńskiej. Znajdował się na trasie kolejowej Warszawa-Petersburg i wykorzystywany był jako więzienie etapowe w drodze na Syberię. W latach 1915-1919 pod zarządem wojskowych władz niemieckich, 1919-1939 władz polskich. W czasie okupacji sowieckiej 1939 - 1941 więzienie znajdowało się pod zarządem NKWD. Po wkroczeniu Niemców przetrzymywano w nim żołnierzy podziemia i podejrzanych o udział w ruchu oporu. Od 1944 r. więzienie podlegało Resortowi Bezpieczeństwa Publicznego, przetrzymywano w nim więźniów politycznych i żołnierzy podziemia. Na terenie więzienia i ogrodu przywięziennego w latach 1944-1956 dokonywano pochówków (...) "

                                                                                                                            zabytek.pl

Więzienie carskie, ob. areszt śledczy, 1908; ul. Kopernika 21

Koszary Mariampolskiego Pułku Huzarów, ob. Straż Graniczna, ok. 1887; ul. Bema 100

A to już inna część miasta - pl. Mordechaja Tenenbauma (cmentarz przy ul. Żabiej). Był to jedyny cmentarz w Europie, jaki powstał  na terenie getta. Został zlikwidowany w 1971, po wieloletnich protestach. Macewy, z których miano utworzyć lapidarium, zostały zniszczone.

"26 lipca 1941 utworzone zostało getto, w którym uwięziono 40–60 tys. Żydów z miasta i okolicznych miejscowości. (...) Zamknięte 1 sierpnia 1941 r. getto białostockie, rozciągające się między ulicami: Lipową, Przejazd, Poleską i Sienkiewicza, było otoczone murem z trzema strzeżonymi bramami wjazdowymi. (...) Działacz podziemia Mordechaj Tenenbaum (Tamaroff) [został] przysłany do Białegostoku w październiku 1942 r. przez Żydowską Organizację Bojową w Warszawie. (...)
Likwidacja getta rozpoczęła się w lutym 1943 (...) W nocy 15 na 16 sierpnia 1943 r. getto zostało otoczone przez niemieckich żołnierzy i oddziały SS, wspierane przez oddziały ukraińskie. 16 sierpnia, na wieść o zarządzeniu natychmiastowej deportacji 30 tys. osób z białostockiego getta, ruch oporu wezwał do rozpoczęcia powstania. Głównym celem walki było przerwanie niemieckiej linii obrony, co umożliwiłoby ucieczkę jak największej liczby osób z getta do okolicznych lasów. (...) przywódcy powstania Tenenbaum i Moszkowicz, widząc, że bunt został stłumiony, popełnili samobójstwo."

                                                                                                                    sztetl.org.pl

Pl. Mordechaja Tenenbauma

Ul. Bohaterów Getta 9

Fabryka Izaaka Steina (młyn parowy i magazyn), k. XIX w., 1920; ul. Poleska 85

Ul. Waryńskiego przebiegała niegdyś przez dzielnicę żydowską.

Kamienica, 1899-1901, rozbud. przed 1937; ul. Waryńskiego 24

Ul. Waryńskiego 24

"Synagoga [Cytronów] wyróżniała się wyrafinowaną dekoracją wnętrza, przede wszystkim – bogatą sztukaterią z egzotycznego drewna o przewadze motywów roślinnych i zoomorficznych. Kasetonowe sufity zostały udekorowane egzotycznym drzewem i fornirem, a na obrzeżach pokryte licznymi malowidłami o motywach biblijnych, zwierzęcych i roślinnych. (...) Kandelabr liczył 150 punktów świetlnych, uchodził za majstersztyk sztuki dekoratorskiej.
W okresie okupacji bóżnica jako jedna z nielicznych pozostawała czynna na terenie getta, oczywiście nielegalnie. Po wojnie, aż do końca lat 60. XX w. budynek służył jako miejsce spotkań i dom pogrzebowy. Odbywały się tu akademie żałobne, przedstawienia teatralne i inne imprezy dla nielicznych ocalałych Żydów. Co ciekawe, tuż przed generalnym remontem w latach 70. XX w. udało się zarejestrować na taśmie filmowej wspaniałe zdobienia; niestety, właśnie podczas wspomnianych prac, cały wystrój został kompletnie zniszczony (!)."

                                                                                                                                  sztetl.org.pl

Synagoga Cytronów, 1936; ul. Waryńskiego 24a

"Jedyny zachowany kompleks fabryczny przy ul. Włókienniczej to przylegające do siebie tereny dwóch dawnych przedsiębiorstw: fabryki Chany Marejn oraz fabryki Wolfa Zilberblatta. Hale, mieszczące niegdyś tkalnie, przędzalnie, kotłownie i zgrzeblarnie, a także budynki administracyjne, powstały w 1892 r. (...) Szejna Zilberblatt już w 1904 r. sprzedał swój udział małżeństwu Srulowi Izraelowi i Chanie Marejnom".

                                                                                                                            sztetl.org.pl

 Fabryka nie ucierpiała podczas wojen i działała aż do 1986. Wygląda imponująco!

D. fabryka Chany Marejn, 1892-1920; ul. Włókiennicza 7/9

Budynek na zdjęciu poniżej ma zostać zrewitalizowany. W GEZ figuruje jako magazyn dla Dowództwa i Wydziału Intendentury 4 Dywizji Kawalerii z ok. 1886, ale są co do tego wątpliwości. Znalazłam artykuł z 2014 pt. "Czy to na pewno był carski magazyn wojskowy", z którego wynika, że budynek powstał w 1913 jako fabryka włókiennicza Mowszy Józefa Kapłana.

 Fabryka włókiennicza; Al. Piłsudskiego 11/1

I znowu inna część miasta, okolice bazyliki św. Rocha. Nie powiem, żeby mnie zachwyciła...
Ze strony parafii:

"Kościół św. Rocha jest jednym z najciekawszych polskich kościołów XX wieku, a znawcy coraz częściej zwracają uwagę, iż pod względem architektury jest jedną z bardziej oryginalnych budowli pierwszej połowy XX stulecia na świecie."

Na ul. Św. Rocha są, wg mnie, obiekty dużo ciekawsze, np. Misja Barbikańska angielskiego Tow. Krzewienia Chrześcijaństwa wśród Żydów. Działała w latach 1927-39.

"W budynku mieściła się kaplica pod wezwaniem św. Pawła, w której oprócz nabożeństw prowadzono kursy katechetyczne i przygotowawcze do przyjęcia chrztu. (...) Białystok miał być ośrodkiem centralnym całej akcji na terenach Polski. Obok kaplicy znajdował się dom katechumenów oraz kancelaria i mieszkanie pastora- superintendenta. (...) W 1928 roku w Misji uruchomiono drukarnię i rozpoczęto wydawanie pisma w dwóch językach- jidysz "Dos Wort" i po polsku "Dwa światy". Od 1934 roku Misja  organizowała bezpłatne ambulatorium oraz prowadziła bibliotekę i czytelnię. Niestety liczba nowych wyznawców nie była zbyt wielka. Działalność Misji ustała w 1939 roku, a w 1941 roku jej członkowie zostali zamknięci przez Niemców w getcie, gdzie podzielili los wyznawców judaizmu."

                                                                                                               ciekawepodlasie.pl

W 1956, po przebudowie, powstało tam kino "Syrena".

Misja Barbikańska angielskiego Tow. Krzewienia Chrześcijaństwa wśród Żydów, 1930; Św. Rocha 25a

Dom z XIX w.; Św. Rocha 4

Bardzo ciekawa jest ul. Sienkiewicza.
Pod nr 14 - kamienica czynszowa z oficyną z ok. 1900. Tablica upamiętnia szkołę muzyczną sióstr Frankiewicz, która istniała tu przed wojną. Ale najciekawszy jest wspornik lampy z Gwiazdą Dawida w podwórzu. Obecnie jest tu siedziba białostockiej filii warszawskiej Akademii Teatralnej, więc można wejść. Ok. 10 lat temu zostałam stamtąd przegoniona :(

Żeliwny wspornik lampy z Gwiazdą Dawida; ul. Sienkiewicza 14

"Do historii [kino "Apollo"] przeszło m. in. za sprawą projekcji filmu "Ben Hur" z Ramonem Nawarro. Film wywołał negatywną reakcję lokalnej prasy żydowskiej, a sprawa odbiła się echem w całym świecie: od Warszawy, przez Berlin i Londyn, po Argentynę. Plotka głosiła, że... kino zdemolowano, właściciela porwano, a film spalono na stosie, zaś w mieście, na skutek rozruchów, ogłoszono stan wyjątkowy."

                                                                                                                      szlak.uwb.edu.pl

Kamienica, 1925 (żyd. kinoteatr "Apollo", działało do 1939); ul. Sienkiewicza 22

I to, na czym mi bardzo zależało, a nie wyszło, czyli kamienica czynszowa z 1889 pod nr 26a (w podwórzu). Zamieszkiwana była przez rodziny żydowskie. Zachowały się ślady po mezuzach, oryginalna klatka schodowa z kutymi balustradami i stolarka okienna z rzadko spotykanymi wewnętrznymi drewnianymi okiennicami. W 2008 znalazła się na Szlaku Dziedzictwa Żydowskiego w Białymstoku.
Weszłabym tam, nawet gdyby groziła zawaleniem :), ale niestety, drzwi zabite dyktą.
Znalazłam artykuł pt. "Sienkiewicza 26 A. Dawny posterunek milicji do remontu" z 2013 zawierający informacje o przeszłości budynku. Po wojnie urzędowała w nim milicja, później były tam mieszkania komunalne. Z remontu, jak widać, przez tyle lat nic nie wyszło...

I jeszcze z artykułu:

"Charakteru nadaje obiektowi licówka z czerwonej i żółtej cegły. To typowy przykład tzw. białostockiej szkoły muratorskiej. Pod koniec XIX wieku budynki z żółto-czerwonej ceglany były (...) znakiem rozpoznawczym [Białegostoku].".

Kamienica żyd.,1889; ul. Sienkiewicza 26a

Kamienica żyd.,1889; ul. Sienkiewicza 26a

Kamienica żyd.,1889; ul. Sienkiewicza 26a

Dom gen. majora Mikołaja Fiedorowicza barona von Driesen to najlepiej zachowany przykład miejskiej rezydencji w Białymstoku. Powstał po 1878, a od 1889 stanowił własność generała.
Obecnie mieści się tam Muzeum Rzeźby Alfonsa Karnego.

Rezydencja gen. mjra Mikołaja Fiedorowicza barona von Driesen; ul. Świętojańska 17

Fabryka Tow. Białostockiej Manufaktury "E. Becker i s-ka" (jedwab i wełna), 1895-1901; ul. Świętojańska 15a

Pałacyk Beckera, 1905; ul. Świętojańska 15

Zespół fabryki Sukna Nowik i Synowie, pocz. XX w. (kapelusze, sukno, wełna), wieża ciśnień; ul. Augustowska 8

Ul. Augustowska

W całym mieście można natknąć się na architekturę drewnianą, która niegdyś dominowała w Białymstoku. W 1835 na 524 domy z drewna przypadało 87 murowanych. W ostatniej dekadzie XIX w., w związku z powstaniem w okolicach cegielni, sytuacja zaczęła się zmieniać, ale w 1919 do Białegostoku włączono okoliczne wsie i znowu budynków drewnianych przybyło. (Przewodnik kulturalny po stolicy Podlasia. Białystok WIELU KULTUR).
Zachowane do dziś domy pochodzą przeważnie z XIX i XX w. Są bardzo różne.

Dom, 1937; Mazowiecka 52

Na ul. Mazowieckiej 7 w 1919 urodził się Prezydent Ryszard Kaczorowski. Mijał poniższy dom w drodze do szkoły podstawowej.

Dom, l. 20. XX w.; Mazowiecka 31/1

Ul. Parkowa 21

Ul. Orzeszkowej 8

Na Dojlidy Fabryczne poszłam na piechotę, ale zdecydowanie radzę podjechać :) To bardzo daleko.
Po drodze minęłam drewniany młyn elektryczny, ostatni w Białymstoku z pełnym wyposażeniem.

Młyn elektryczny, 1946; ul. Pod Krzywą 11

Na Dojlidach Fabrycznych najpierw powstała fabryka sukna (lata 60. XIX w.), dopiero ok. 20 lat później pałac Hasbacha. W 1919 zmieniono profil na drzewny.
Obecnie działa tam restauracja.

Pałac Hasbacha, 1880, 1907; ul. Dojlidy Fabryczne 23

Stąd już bardzo blisko do pałacu Krusensternów (Rüdigerów, Lubomirskich), otoczonego parkiem. Podczas wojny był siedzibą Ericha Kocha, nadzorcy białostockiego okręgu przemysłowego.

Pałac Lubomirskich (Rüdygierów), po 1856; ul. Dojlidy Fabryczne 26

Jest jeszcze bardzo wiele miejsc w Białymstoku, które warto odwiedzić, np. cmentarz wojenny z 1920 czy Park Zwierzyniec z ok. 1930, założony w miejscu, gdzie niegdyś odbywały się polowania. Tam byłam, ale nie zdążyłam odwiedzić cmentarzy i dalszych części miasta. Cerkiew Św. Ducha kiedyś widziałam - największa w Polsce, z ładną architekturą.
Nie zapomniałam, oczywiście, o Bojarach. To jedna z ciekawszych dzielnic Białegostoku i omówiłam ją oddzielnie.


I końcowy, niestety, akcent, czyli dworzec kolejowy. Właśnie przeczytałam, że ma zostać zrewitalizowany i zostanie mu przywrócone historyczne wnętrze. Czyli kolejny powód, żeby wrócić :)

Dworzec kolejowy, 1860

Oprócz poniższych linków, bardzo polecam "Przewodnik kulturalny po stolicy Podlasia. Białystok WIELU KULTUR", który dostałam w IT w bramie pałacowej.


http://odkryj.bialystok.pl/pl/turystyczne/35
https://zabytek.pl/pl/obiekty/bialystok-zespol-palacowo-parkowy-branickich
Szlak Dziedzictwa Żydowskiego w Białymstoku
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/b/397-bialystok/113-zabytki-kultury-materialnej
https://zabytek.pl/pl/obiekty/bialystok-zespol-wiezienia-carskiego-ob-areszt-sledczy
https://zabytek.pl/pl/obiekty/bialystok-sobor-katedralny-pw-sw-mikolaja-cudotworcy
https://zabytek.pl/pl/obiekty/bialystok-kaplica-prawoslawna-pw-sw-marii-magdaleny
http://www.ciekawepodlasie.pl/opis/14,dawne+budynki+Misji+Barbika%C5%84skiej+-+obecnie+kino+'Syrena'.htm
https://poranny.pl/sienkiewicza-26-a-dawny-posterunek-milicji-do-remontu/ar/5515206
https://poranny.pl/czy-to-na-pewno-byl-carski-magazyn-wojskowy/ar/4915717