Polska Wzdłuż Szosy: Tykocin

Do odwiedzenia Tykocina nie trzeba chyba nikogo przekonywać. Niesamowity klimat i zabytki. Wrażenie podróży w czasie odnosi się w całym mieście, a szczególnie w bocznych uliczkach.

Niewiele brakowało, a bym nie dojechała. Stałam na dworcu autobusowym w Białymstoku, przy wejściu do busa, widać było, że czekam. Kierowca nie otworzył drzwi, tylko bezstresowo odjechał!!!
Dorwałam go na światłach...

Prawa miejskie nadał Tykocinowi w 1425 książę mazowiecki, Janusz I Starszy. W tym samym roku miasto zostało przyłączone do Księstwa Litewskiego, w 1542 dostało się we władanie króla Zygmunta Augusta, a od 1569 należało do Królestwa Polskiego. W XVIII i XIX w. Tykocin był pod zaborem pruskim, następnie w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim.
W 1950 z powodu zniszczeń wojennych utracił prawa miejskie. Odzyskał je w 1993.
Nic dziwnego, że Tykocin był niegdyś miastem wielokulturowym. Mieszkali tu Polacy, Żydzi, Holendrzy, Szkoci, Tatarzy.

Zwiedzanie rozpoczęłam od pl. Czarnieckiego.

"XVIII-wieczne dziedzictwo Placu Czarnieckiego zostało w XX w. uznane za szczególną wartość historyczną w skali kraju, a układ przestrzenny rynku w roku 1956 wpisany został do rejestru zabytków województwa podlaskiego wraz z dziesięcioma obiektami: alumnatem – dawnym przytułkiem dla weteranów wojennych, kościołem Trójcy św., Szpitalem czyli Domem 6 Bab i 7 Dziadów, pomnikiem Stefana Czarnieckiego, czterema domami przy pierzei i całym układem miejskim Tykocina."

placczarnieckiego10.net

I tu ciekawostka - na rynku znajdował się niegdyś pomnik funkcjonariuszy MO i UBP, ale w 1990 został zakopany w miejscu, gdzie się znajdował!
Od 1935 do 1992 na placu istniał park. Zniszczyła go wichura.

Pl. Czarnieckiego

Dom, XVIII/XIX w., 1985; pl. Czarnieckiego 2

Dom, XVIII/XIX w., 1983-84 (gminna biblioteka publiczna); pl. Czarnieckiego 6

Pomnik hetmana Stefana Czarnieckiego został ufundowany przez spokrewnionego z nim Jana Klemensa Branickiego. Jest to drugi po warszawskiej Kolumnie Zygmunta najstarszy świecki pomnik w Polsce. Biorąc jednak pod uwagę zniszczenie Warszawy i powojenne rekonstrukcje, można powiedzieć, że jest najstarszym oryginalnym pomnikiem tego typu.
W czasie zaborów pod pomnikiem odbywały się manifestacje patriotyczne. Wg broszurki Dziedzictwo Placu Stefana Czarnieckiego w Tykocinie pomnik szanowany był przez wszystkich, a "Cyganie przejeżdżający taborem oddawali mu salut".

Pomnik hetmana Stefana Czarnieckiego, 1763

Dom pod nr 10 został wybudowany ok. 1885 na wzór poprzedniego, który stał w tym miejscu już w XVIII w. Z tego okresu zachowała się piwnica i ceglana podłoga w sieni.
Obecnie jest siedzibą Centrum Badań nad Historią i Kulturą Małych Miast. Można zwiedzić wnętrze.

Dom, XVIII/XIX w.; pl. Czarnieckiego 10

Dom, XVIII w.; pl. Czarnieckiego 12

Budowa kościoła pw. Świętej Trójcy związana była z przebudową miasta podjętą przez Jana Klemensa Branickiego (w 1756 zbudował on także w Choroszczy kościół i klasztor dla dominikanów). W kościele miało powstać mauzoleum Branickich.
Po Powstaniu Styczniowym władze carskie odebrały parafię misjonarzom oraz zlikwidowały seminarium.
Wyposażenie kościoła jest barokowo-rokokowe. Na złotym tabernakulum umieszczono rzeźbę pelikana karmiącego pisklęta swoim ciałem. W ołtarzu znajduje się obraz Trójcy Świętej.

Kościół pw. Świętej Trójcy, 1750, wieże z k. 1748

Kościół pw. Świętej Trójcy: ołtarz główny z ok. 1750

Alumnat to jeden z najstarszych w Europie przytułków dla żołnierzy, pierwszy w Polsce i jedyny zachowany. Ufundowany został przez starostę tykocińskiego Krzysztofa Wiesiołowskiego i jest najstarszą budowlą na pl. Czarnieckiego. Pełnił też funkcję militarną - był przyczółkiem mostowym z 2-ma basztami w systemie obronnym zamku.

"Budynek został zapewne częściowo zniszczony w czasie potopu, ponieważ w 1698 r. wymagał poważnych napraw. W l. 1745-1767 Jan Klemens Branicki w ramach porządkowania miasta, przebudował rynek i otaczającą go zabudowę, w tym alumnat. (...) W czasie zaboru pruskiego kaplicę w alumnacie zamieniono na zbór protestancki. W XIX w. alumnat pełnił rolę zakładu dobroczynnego i w takiej formie przetrwał do I wojny światowej, podczas której został uszkodzony i przestał pełnić swoją pierwotną rolę wyznaczoną przez fundatora. Remontowany w latach 1929-1930 i później. Po 1945 r. budynek wykorzystywany był na różne potrzeby. Mieściły się tu m.in.: świetlica, sala widowiskowa urządzona w kaplicy, pomieszczenia organizacji młodzieżowych, skład nawozów sztucznych, schronisko PTTK."

zabytek.pl

Na stronie ciekawepodlasie.pl jest jeszcze tak informacja:

"Obiekt ten pełnił swoją funkcję do końca rozbiorów i był zamieszkiwany przez inwalidów rosyjskich. Zniszczony w czasie I wojny światowej, został odbudowany ok. 1930 r na dom dla ubogich rodzin."

Obecnie znajdują się tam restauracja i hotelik.

Alumnat - Zakład Dla Inwalidów Wojennych, 1643, przebud. w XVIII w.

Przeszłam przez rzekę, ale bynajmniej nie w celu odwiedzenia zamku. Został zbudowany praktycznie od zera, a takie rzeczy mnie zbytnio nie interesują.
Szkoda zamku, bo miał długą i chlubną historię sięgającą XV w. Był jedną z ulubionych rezydencji Zygmunta Augusta. Po zniszczeniach podczas potopu szwedzkiego, w 1698 odbudował go nowy właściciel tych terenów, Stefan Czarniecki (nie przebywał on jednak w Tykocinie). To tam w 1705 podczas narady Augusta II Mocnego z carem Piotrem I Wielkim ustanowiono Order Orła Białego. W 1734 zamek zniszczył pożar i od tego momentu był niezamieszkany. Potem była rozbiórka, powódź i koniec.

Rzeka Narew

Krzyż poświęcony Ł. Górnickiemu i rzeźba W. Puchalskiego w m-cu d. klasztoru bernardynów (k. mostu)

Na tablicy napis po łacinie:

ŁUKASZOWI GÓRNICKIEMU

TYKOCIŃSKIEMU I WASILKOWSKIEMU STAROŚCIE

CZTERECH KRÓLÓW POLSKI ZYGMUNTA AUGUSTA,

HENRYKA, STEFANA BATOREGO,

ZYGMUNTA III, SEKRETARZOWI

WIELKIEMU NA DWORZE I W RZECZPOSPOLITEJ MĘŻOWI,

MAŁY TEN POMNIK JAN I ŁUKASZ SYNOWIE OJCU (POSTAWILI).

ON SAM DUCHEM, UMYSŁEM, PISMAMI I OBYCZAJAMI WIĘKSZĄ SOBIE I WIECZNĄ PAMIĘĆ U LUDZI ZOSTAWIA.

ZMARŁ ROKU PAŃSKIEGO 1603 DNIA 22 MIESIĄCA LIPCA WIEKU SWEGO 71 LAT

Łukasz Górnicki był poetą, pisarzem, kronikarzem renesansu, a także sekretarzem Zygmunta Augusta, właściciela zamku.
W miejscu tym w XVIII w. znajdowała się wyspa, na której stał klasztor bernardynów, jednak w wyniku powodzi popadł w ruinę i został przeniesiony w 1771 na ul. Klasztorną. Pod drogą prowadzącą do klasztoru Łukasz Górnicki chciał być pochowany.

Włodzimierz Puchalski był wybitnym fotografem przyrody, który szczególnie upodobał sobie te tereny.

W broszurce Dziedzictwo Placu Stefana Czarnieckiego w Tykocinie znalazłam informację o dawnym szpitalu dla ubogich. Nazywany był "Domem 6 bab i 7 dziadów". Wybudował go Jan Klemens Branicki w 1750 (inna data!). W zamian za utrzymanie mieszkańcy mieli obowiązek dbania o porządek w kościele.

D. szpital (przytułek dla starców), 1755; ul. Jordyka/ 11 Listopada

Ul. 11 Listopada poszłam w kierunku cmentarza.

Brama klasztorna, 2 poł. XVIII w., obok spichlerz; ul. 11 Listopada

Klasztor, ob. plebania, 1755-1771; ul. 11 Listopada

Dom, 1 poł. XIX w.; ul. 11 Listopada 11

Dworek administratora, z racji swoich tradycji handlowych, zwany jest również "rezydencją ekonomiczną".

"Dworek Administratora został wzniesiony na tykocińskim Nowym Mieście w XVIII w. z fundacji Jana Klemensa Branickiego i wraz z zespołem innych budynków stanowił ośrodek handlu zbożem. Budowla ta kontynuowała funkcje powstałego wcześniej, w 1571 r. (...) Nowego Dworca. Tę wcześniejszą budowlę zrealizował dla króla Zygmunta Augusta, budowniczy zamku tykocińskiego Job Preyfus. Stąd administrowano podlaskim dziedzictwem króla, jego państwem knyszyńsko-tykocińskim (...) Nowy Dworzec był obiektem spotkań humanistów, ludzi kultury. W (...) 1572 r. zamieszkiwał tu znakomity humanista, poeta i starosta tykociński Łukasz Górnicki. (...) Nowy Dworzec po zniszczeniu w 1656 r., w trakcie wojen doby potopu, odbudowano."
ciekawepodlasie.pl

Pierwszy pomnik Orła Białego stanął w tym miejscu w 1919.

TEN SYMBOL ŚWIĘTY, TEN NASZ ORZEŁ BIAŁY

NIE DO SŁUŻALSTWA STWORZONY, LECZ - CHWAŁY

Dworek administratora (Urząd Miejski), poł. XVIII w., i pomnik Orła Białego, 1982; ul. 11 Listopada 8

Ul. 11 Listopada 31

Na ul. 11 Listopada 36 znajduje się też zabytkowa poczta wybudowana po 1815.

Cmentarz parafialny powstał w 1795 i figuruje w rejestrze zabytków.

Kaplica grobowa rodziny Glogerów, 1885, ogrodzenie z bramą, 1857, 1895; ul. Zagumienna

Kaplica cmentarna pw. MB Bolesnej, 1895; ul. Zagumienna

Na cmentarzu są też katakumby z 1841.

O wiatraku wiadomo tyle, że w 1945 został zakupiony przez F. Mieńko od syna żydowskich właścicieli, Całko Wyłogi, a następnie w latach 90. XX w. - przez Urząd Miejski. Został oszalowany i pokryty gontem (Szlak Architektury Drewnianej Tykocina).
Myślałam, że jest w miarę oryginalny, niestety, znalazłam to zdjęcie.
W Wikipedii znalazłam też informację, że jest to jeden z wiatraków pozostawionych tu przez Olędrów. Jest w rejestrze zabytków.

Wiatrak koźlak, 1887; ul. Klasztorna 26/ Szkolna

Ul. Klasztorna/ Jordyka 24

Klasztor bernardynów również został wzniesiony przez Jana Klemensa Branickiego. Była to ich trzecia siedziba w Tykocinie - pierwszą były okolice wspomnianego już krzyża po drugiej stronie rzeki.
Większość zabudowań klasztornych zachowała się w stanie niezmienionym. Oprócz klasztoru i kaplicy św. Elżbiety, warto zwrócić uwagę na dzwonnicę, bramę z ogrodzeniem, dziedziniec z figurą Niepokalanej z 1861 i zabudowania gospodarcze.

Klasztor bernardynów, 1790; ul. Klasztorna

Klasztor bernardynów: dzwonnica-brama z ogrodzeniem, 1 poł. XIX w.; ul. Klasztorna

Dom przy Choroszczańskiej 13 zobaczyłam z busa, a potem go szukałam, bo powalił mnie na kolana! Opisany został w Szlaku Architektury Drewnianej Tykocina.
W momencie powstania uważany był za jeden z największych drewnianych domów w Tykocinie.
W 1927 został zakupiony przez O. Jucewicza od niemieckiej rodziny Trollów. Na terenie zagrody nowy właściciel prowadził zakład ślusarsko-metalowy.
Wyposażenie domu trafiło do Muzeum w Tykocinie.
Nie jest chroniony!!!

Dom z pocz. XX w.; ul. Choroszczańska 13

Ul. Złotą zaczęłam kierować się na cmentarz żydowski.

Żydzi osiedlali się głównie w zachodniej części Tykocina, zwanej Kaczorowo. Był to jeden z najważniejszych ośrodków żydowskich w I Rzeczpospolitej, zaraz po Krakowie. Przed wojną Żydzi stanowili ok. 44% mieszkańców miasta.
O ul. Złotej wiadomo, że znajdowała się w dzielnicy żydowskiej.

"W dzielnicy żydowskiej powstało [w XVIII w.] centrum handlowe z murowanymi kramnicami oraz nowo wytyczonym Rynkiem Żydowskim i z handlową ulicą Rynkową (potem Złotą) wówczas przebrukowaną."

placczarnieckiego10.net

Ul. Złota 7

Budynek należący do kahału (wg tradycji ustnej); ul. Złota 12

Cmentarz żydowski jest najstarszym na Podlasiu i jednym z najstarszych w Polsce. Został założony po przybyciu Żydów do Tykocina w 1522. Zachowało się kilkadziesiąt macew porozrzucanych po łące.
Cmentarze żydowskie i chrześcijańskie lokowano niegdyś po przeciwległych stronach miasta, czego Tykocin jest bardzo dobrym przykładem.

Cmentarz żydowski, 1522; ul. Holendry

Od cmentarza wiedzie prosta i przyjemna droga do Pentowa. Ruchu zbytniego nie ma, tylko raz przejechał jakiś ciągnik i potwornie zasmrodził okolicę :)

Po odwiedzeniu Europejskiej Wsi Bocianów wróciłam do Tykocina.
I tu pojawił się problem: którą ulicą iść? Na Piłsudskiego jest sporo domów wpisanych do rejestru zabytków... Wybrałam Kaczorowską, następnym razem pójdę Piłsudskiego.
Obie ulice znajdują się w dawnej dzielnicy żydowskiej.

Ul. Kaczorowska/ Piłsudskiego

Dom żydowski; ul. Kaczorowska 26

Dom, XVIII w.; ul. Kaczorowska 9-9a

Wielką Synagogę kiedyś już zwiedzałam, ale zdjęcia mam tylko na papierze. Tym razem miałam pecha, jak właściwie wszędzie podczas tego wyjazdu - remonty i rewitalizacje.
Synagoga znajduje się w centrum Kaczorowa. Bardzo podoba mi się jej kształt i architektura, porównywalna chyba tylko z tą z Włodawy. W wieży dobudowanej w XVII w. mieściło się więzienie dla Żydów.
Jest to druga co do wielkości synagoga w Polsce, w 2013 uznana z 1 z siedmiu cudów Polski.

"Wnętrze przyciąga uwagę przede wszystkim ze względu na zdobnictwo ścian. Widnieją na nich bowiem ogromne XIX – wieczne tablice z napisami w języku hebrajskim i aramejskim. Są to cytaty biblijne i teksty modlitw. Główna sala modlitewna ma wysokość 9 metrów. W jej centralnym punkcie znajduje się bima – miejsce w kształcie kwadratu z filarami, balustradą i baldachimem. Bima jest swego rodzaju amboną, z której odczytywana jest Tora. Na wschodniej ścianie sali mieści się szafa ołtarzowa – Aron ha-kodesz, która przechowuje zwoje Tory. Przykrywa ją bogato tkany, nowy, czerwony parochet – zasłona."

atrakcjepodlasia.pl

W restauracji "Tejsza" w Małej Synagodze zjadłam obiad (kuchnia żydowska, polecam!), poza tym też trwał remont.
Zwana inaczej Domem Talmudycznym, powstała pod koniec XVIII w. Była to siedziba kahału z największą biblioteką w Tykocinie. Po zniszczeniach wojennych została odbudowana w latach 70. XX w.
Tam też mieszczą się zbiory judaików.